Defilada WP na Chreszczatyku w Kijowie. Maj 1920 r. Źródło: Wikipedia
Za priorytet polskiej polityki wschodniej Józef Piłsudski uznawał zbudowanie federacji państw środkowoeuropejskich, zdolnych do wspólnego przeciwstawienia się imperialnym zakusom Rosji.
W pierwszych miesiącach niepodległości nieprzejednana postawa galicyjskich Ukraińców oraz wielkoruskie ambicje „białych” Rosjan, zablokowały możliwy kompromis graniczny. Agresywna postawa bolszewików i postępy Armii Czerwonej zmieniły układ sił nad Dnieprem i Morzem Czarnym. W pierwszych miesiącach 1920 r. Naczelnik Państwa mógł wreszcie użyć „karty ukraińskiej” w rozgrywce z bolszewikami. Zamierzał uprzedzić bolszewickie uderzenie.
Sojusz polsko-ukraiński determinowały względy wojskowe. Pomimo permanentnego impasu w negocjacjach granicznych (konflikt o Lwów i Małopolskę wschodnią), trwającego aż do kwietnia 1920 r., współpraca militarna postępowała do przodu. Już na pierwszym spotkaniu ukraińskiego Głównego Atamana Symona Petlury i polskiego Naczelnego Dowódcy Józefa Piłsudskiego w dniu 9 grudnia 1919 r., strona ukraińska otrzymała zgodę na sformowanie jednostek wojskowych z oficerów i żołnierzy rozbrojonych i internowanych w Polsce na początku 1919 r. Faktyczne tworzenie oddziałów pod polską egidą rozpoczęło się w lutym 1920 r. Jednocześnie informacje polskiego wywiadu już w marcu potwierdzały koncentrację wojsk bolszewickich na Białorusi i Ukrainie. Na pierwszy plan wysuwał się białoruski Front Zachodni, który miał prowadzić działania ofensywne na kierunku warszawskim. W istocie 10 marca 1920 r. Siergiej Kamieniew – głównodowodzący Armią Czerwoną, zatwierdził plan ofensywy na Polskę, autorstwa Borysa Szaposznikowa.
Józef Piłsudski, wobec nieuchronności wojny, zdecydował o podjęciu ofensywy na Ukrainie, z jednoczesną obroną na odcinku białoruskim. Kluczowa dla realizacji tego planu była polsko-ukraińska umowa sojusznicza z 21/22 kwietnia 1920 r. i podpisana trzy dni później konwencja wojskowa, zobowiązująca Wojsko Polskie do uzbrojenia i wyekwipowania trzech ukraińskich dywizji piechoty. Strona ukraińska podjęła m.in. zobowiązania w zakresie aprowizacji oddziałów polskich. Umowa pomiędzy Rzeczpospolitą Polską i Ukraińską Republiką Ludową kończyła ważny etap gry dyplomatycznej Naczelnika Państwa o kształt Europy środkowej i wschodniej, w której sprawa ukraińska odgrywała zasadniczą rolę.
25 kwietnia 1920 r. ruszyła wyprawa kijowska, dowodzona osobiście przez Józefa Piłsudskiego. Ofensywa, na odcinku od Prypeci do Dniestru, miała na celu rozbicie południowego zgrupowania wojsk bolszewickich, zanim zostanie wzmocnione posiłkami z głębi Rosji i osiągnie gotowość bojową do uderzenia na zachód.
Siły sojusznicze liczące około 60 tys. żołnierzy polskich i około 4 tys. ukraińskich, były złożone z trzech armii: 3. Armii podporządkowanej bezpośrednio Piłsudskiemu, 2. Armii dowodzonej przez gen. Antoniego Listowskiego i 6. Armii pod dowództwem gen. Wacława Iwaszkiewicza-Rudoszańskiego. Siły bolszewickie składały się z dwu armii Frontu Południowo-Zachodniego, dowodzonego przez Aleksandra Jegorowa, były to: 12. Armia pod komendą Siergieja Mieżeninowa oraz 14. Armia dowodzona przez Ijeronima Uborewicza (1).
W pierwszej fazie działań Wojska Polskiego zajęto kluczowe węzły kolejowe: Korosteń, Żytomierz i Koziatyń. Główną siłę uderzeniową stanowiła grupa operacyjna pod dowództwem gen. Edwarda Rydza-Śmigłego, walcząca w składzie 3. Armii, która w kolejnych dniach prowadziła działania zaczepne na kierunku Żytomierz – Kijów. Siły bolszewickie, osłabione rozbiciem 12. Armii i przejściem na stronę polsko-ukraińską dwóch brygad halickich (będących dotąd w składzie bolszewickiej 14. Armii), znalazły się w odwrocie.
Postępy polskiej ofensywy były imponujące: w ciągu pięciu dni walk siły sojusznicze wzięły do niewoli około 25 tys. jeńców, zdobyły 120 dział, 416 ciężkich karabinów maszynowych, 3 samoloty, 2 czołgi, 2 pociągi pancerne, a także około 100 lokomotyw oraz 2900 wagonów. Na początku maja wyzwolone zostały strategicznie położone miasta Podola: Winnica i Żmerynka (z bogatymi składami artyleryjskimi, magazynami żywnościowymi, szpitalami wojskowymi oraz taborem kolejowym), gdzie ludność entuzjastycznie witała wkraczające wojska.Miasto nad Bohem (Winnica) zostało wybrane na tymczasową stolicę Ukraińskiej Republiki Ludowej.
W drugiej fazie ofensywy wzięły udział dwie dywizje armii URL: 2. Dywizja Piechoty gen. Ołeksandra Udowyczenki oraz 6. Dywizja Piechoty gen. Marka Bezruczki, które w obliczu odejścia bolszewików za Dniepr nie stoczyły jednak poważniejszych walk. W nocy z 5 na 6 maja 1920 r. 3. Armia pod dowództwem gen. Rydza-Śmigłego przeprowadziła bezpośrednie uderzenie na kierunku kijowskim. W jej składzie: 15. Dywizja Piechoty z rejonu Fastowa, 1. Dywizja Piechoty Legionów z okolic Makarowa nad Zdwiżą i grupa płk. Józefa Rybaka skoncentrowana nad dolną Zdwiżą i rzeką Teterew. Odwód Wodza Naczelnego stanowiła 4. Dywizja Piechoty rozlokowana w rejonie Korostenia. Rozbite siły nieprzyjacielskie stawiały nikły opór, cofały się w nieładzie. Polskie pociągi pancerne wsparte piechotą zdobyły węzłową stację kolejową – Wapniarkę, a polska kawaleria Wasylków. Rano 7 maja polski zwiad wjechał tramwajem do centrum Kijowa, w następnych godzinach oddziały 3. Armii zajęły całe miasto. Siły polskie przekroczyły Dniepr, tworząc na jego wschodnim brzegu przyczółek.
9 maja 1920 r. w Kijowie odbyła się defilada wojsk polskich i ukraińskich. Na wyzwolonych terenach rozpoczęła się budowa struktur cywilnych i wojskowych państwa ukraińskiego. Na lewym brzegu Dniepru trwały zażarte walki o przyczółek kijowski. W tym czasie w tysiąckilometrowy marsz na Podole wyruszyła, czerwona 1. Armia Konna Siemiona Budionnego, zaprawiona w bojach z białą Armią Ochotniczą gen. Denikina (2).
Wyprawa kijowska pozwoliła wojskom polskim i ukraińskim osiągnąć linię Dniepru i umożliwiła rozpoczęcie realizacji traktatu polsko-ukraińskiego, w tym konwencji wojskowej z 24 kwietnia 1920 r., której celem była m.in. rozbudowa armii Ukraińskiej Republiki Ludowej. Dzięki wyzwoleniu prawobrzeżnej Ukrainy możliwe było prowadzenie formowania i wyszkolenia nowych ukraińskich jednostek wojskowych. Uzyskanie przez nie gotowości bojowej było warunkiem zastąpienia wojsk polskich walczących nad Dnieprem i przerzucenia ich na kierunek białoruski, zagrożony głównym uderzeniem Frontu Zachodniego Armii Czerwonej.
dr Jacek Magdoń – historyk w Instytucie Pamięci Narodowej Oddział w Rzeszowie, zajmuje się historią XIX i XX wieku. W wydawnictwach Winnickiego Obwodowego Muzeum Krajoznawczego opublikował artykuły naukowe: Dowództwo Etapów Wojsk Polskich na Ukrainie z siedzibą w Winnicy w 1920 r., [w]: Mista i mistecka Podillia wid dobi Sredniowiczcia do poćatku XX st., Winnicia 2016, s. 572-583 oraz Jan Edward Romer, Memuary. Urywok, [w:] Winnycia u spogadah. Poćatok XX st. – 1920 r., Winnycia 2017, s. 827-834 (biogram i opracowanie fragmentu wspomnień).
Źródła:
1). T. Kmiecik, Sztab Generalny Wojska Polskiego 1918-1939. Udział w wojnach o granice i funkcjonowanie w warunkach zagrożenia państwa, Warszawa 2012, s. 66-67; J. Odziemkowski, Leksykon wojny polsko-rosyjskiej 1919-1920, Warszawa 2004, s. 402.
2) J. Cisek, Granice Rzeczypospolitej i konflikt polsko-bolszewicki w świetle amerykańskich raportów dyplomatycznych i wojskowych 1919-1921, Kraków 2012, s. 165-183; L. Wyszczelski, Kampania ukraińska 1920 roku, Warszawa 2009, s. 94-126.
