Kościół w Tomaszpolu. Źródło: photoukraine.com
W roku 1949 według danych władz komunistycznych w obwodzie winnickim było blisko 50 tysięcy katolików rzymskich.
Dokumentami potwierdzającymi legalne działania wspólnot parafialnych były wówczas: zaświadczenie o rejestracji parafii, zaświadczenie o rejestracji duszpasterza, zaświadczenie o rejestracji komitetu kościelnego i komisji rewizyjnej wydane przez pełnomocnika od władz komunistycznych w obwodzie.
O legalizację starało się jeszcze 8 parafii. Jakkolwiek otwartych było wówczas 37 kościołów, to z prośbą do pełnomocnika o stałego duszpasterza wystąpiło tylko 8 parafii.
Na początku 1948 r. zarejestrowanych było 31 parafii, w następnym kwartale możliwość legalnego działania uzyskały jeszcze 3 parafie. Według natomiast innych danych w tymże roku na terenie obwodu zarejestrowane zostały 32 parafie z liczbą wiernych 47 157 osób.
„Według narodowości katolicy dzielili się na Polaków, w przybliżeniu do 60%, Ukraińców do 40%”. Przynależność narodowa wiernych była jednym z istotnych kryteriów konstytuujących zamykanie kościołów katolickich. Pełnomocnik przygotowując np. zamknięcie kościoła w Tulczynie, domagał się wprost od przewodniczącego RR w Tulczynie – Głuszko podania liczby Polaków należących do tej parafii. Za Polaków uważał też wiernych należących do parafii w Czerniowcach zastępca przewodniczącego Rady Rejonowej. W piśmie do pełnomocnika napisał: „katolików (według narodowości) – Polaków jest 699 osób […] przy czym w dokumentach urzędowych w rubryce «narodowość» uważani są za Ukraińców”. Próbując tłumaczyć przynależność narodową wiernych, przedstawiciel Rady ds religii w Kijowie – K. Połonnik napisał do swego podwładnego – P. Kryżanowskiego, „że znaczna część szarogrodzkich katolików nie zna dobrze języka polskiego”.
W świetle danych urzędu pełnomocnika na terenie obwodu Winnickiego w 1949 r. było „49 642 modlących się katolików”, z tej liczby 11 856 Ukraińców (z których 30% było analfabetami).
W Winnicy zaś na 2500-3000 wiernych (tylu uczestniczyło w liturgii w dni świąteczne), według narodowości, Polaków było do 60%, a Ukraińców do 40%. Według natomiast informacji pełnomocnika z tegoż samego roku przekazanej przełożonemu do Kijowa i sekretarzowi ds. propagandy w obwodzie, katolików w zarejestrowanych parafiach było 46 182 i w nie zarejestrowanych 3460.
Katolicy z parafii Czerniowce (około 2000) i parafii Komsomolsk (950) nie przyjęli pomieszczenia zastępczego w zamian za zabrane kościoły. Ponadto nie zarejestrowane były jeszcze wówczas parafie: Mańkowce (390), Berszada (500), Stary Pików (200), Pohrebyszcze (1700), Monasterzyska (685). Według sprawozdania z 15 lipca 1951 r., złożonego przez pełnomocnika sekretarzowi KO KP Ukrainy – Golikowi, na terenie obwodu funkcjonowały kościoły w Barze, Winnicy, Żmerynce, Brahiłowie, Gorodkówce [Miastkówce], Mołczanach, Kopijówce, Krasnem, Skarżyńcach, Chmielniku, Dzierżanówce, Szarogrodzie, Żdanowie [Murafie], wobec zaś kościołów w Mierzyrowie, Listopadówce, Łuczyńcu, Wierzbowcu, Snitkowie, Sobolówce władze podjęły działania zmierzające do ich zamknięcia.
Ponadto pełnomocnik informował o odmowie zarejestrowania 22 parafii katolickich i zamknięciu kościołów do nich należących. Ostatecznie więc w 1951 r. według oceny pełnomocnika w obwodzie było 18 parafii, do których należało 25 894 wiernych. Wiernych natomiast należących do parafii, w których zamknięto kościoły, było 37 217 osób. Łącznie wśród 63 111 wiernych posługę duszpasterską w tym czasie pełnił tylko ks. Marceli Wysokiński.
Słowo Polskie z: STUDIA POLONIJNE, T. 23. Lublin 2002, KS. JÓZEF SZYMAŃSKI, 22 lipca 2021 r.
