Kamienica, w której urodził się i mieszkał we Lwowie Stanisław Lem
W 2021 r. obchodzono 100. rocznicę urodzenia tego najbardziej znanego na świecie polskiego pisarza. Jego dzieła przetłumaczono na 41 języków, ich łączna liczba przekroczyła 30 milionów egzemplarzy.
Lem urodził się we Lwowie w 1921 r., po ukończeniu szkoły w 1939 r. wstąpił na wydział lekarski Uniwersytetu Lwowskiego, ale po wojnie kontynuował studia na Uniwersytecie Jagiellońskim w Krakowie. Miał wszechstronne wykształcenie i nieprzeciętną inteligencję, lecz studiów medycznych nie ukończył, tłumacząc się brakiem powołania.
Mimo żydowskiego pochodzenia twierdził, że wychowano go na katolika. Podczas II wojny światowej jego rodzina unikała prześladowań i nie znalazła się w getcie dzięki sfałszowanym dokumentom. W latach 1941–1942 współpracował z polskim ruchem oporu, w 1943 musiał ponownie zmieniać tożsamość i adres, ponieważ bał się aresztowania za ukrywanie na strychu zaprzyjaźnionego Żyda.
Pierwszymi pracami Lema jako studenta medycyny były opowieści o wojnie, okupacji i science fiction. Zadebiutował opowiadaniami Obcy, Ogród ciemności oraz Dzieje jednego odkrycia, opublikowanymi w „Tygodniku Powszechnym”.
W 1946 roku została opublikowana nowela science-fiction Człowiek z Marsa, natomiast pierwszą powieścią w twórczości pisarza był Szpital Przemienienia. W latach 1948-1950 pracował jako młodszy asystent na Konferencji Naukowej Asystentów UJ.
W 1951 roku ukazał się książkowy debiut Lema powieść Astronauci, który okazał się bestsellerem. Po jej publikacji pisarz został przyjęty do Związku Literatów Polskich.
W 1961 roku ukazały się dwa czołowe dzieła Lema gatunku science fiction: Solaris i Powrót gwiazd. Powieść Solaris uważana jest za jedno z najwybitniejszych osiągnięć w twórczości pisarza. Tematem jest kontakt z inną inteligentną formą życia, a jednocześnie niemoc nauki i człowieka, z jego bagażem podświadomych lęków wraz z niemożnością zrozumienia kosmosu.
W 1965 roku ukazała się Cyberiada, dzieło, które sam Lem uważał za swoje szczytowe osiągnięcie. W tej zbiórce Lem osiągnął niezwykły efekt literacki, posługując się konwencją staropolskiej baśni szlacheckiej w połączeniu z techno-kosmiczną opowieścią science fiction w stylu eposu, poematu heroiczno-kosmicznego czy filozoficznej opowieści.
W 1966 roku Lem wydał książkę autobiograficzną Wysoki Zamek, w której w formie pamiętnika opisuje swoje dzieciństwo i młode lata we Lwowie.
Lata 50-60 są nazywane „złotym okresem” w twórczości wybitnego Polaka. Niektóre publikacje ukazywały się do lat 90., później autor poświęcił się dziennikarstwu.
W 1992 roku Lem zaczął publikować felietony z cyklu Świat według Lema w „Tygodniku Powszechnym”, w których wypowiadał się jako krytyk kultury masowej i narzekał na wpływ powszechnej komercjalizacji, schlebiającej najniższym gustom, postępowi cywilizacji technicznej. W 1993 roku Lem zaczął publikować eseje naukowe, rozważając w nich problemy biologicznej i sztucznej inteligencji, rozwój informatyki, a także lawinę informacji w nauce i problemy jej opanowania.
Twórczość Lema porusza takie zagadnienia jak rozwój ludzkości, filozofię nauki, kontakty z cywilizacjami pozaziemskimi, antyutopię społeczną i krytykę totalitaryzmu. Powrót z gwiazd, Solaris, Dzienniki gwiazdowe, Cyberiada stały się klasyką najsłynniejszych dzieł science fiction XX wieku i nadal inspirują pisarzy, reżyserów teatralnych i filmowych, motywy jego twórczości są obecne w kulturze popularnej, np. w grach komputerowych. W swoich dziełach Lem przewidział przyszłość, w której żyjemy. Na przykład tablety i czytniki e-booków, smartfony, Google, a nawet Matrix zostały wymyślone przez autora Solaris już w połowie XX wieku. Nanotechnologia, Internet, druk 3D czy wirtualna rzeczywistość – Stanisław Lem opisał je w swoich książkach kilka dziesięcioleci przed ich powstaniem w rzeczywistości. Mimo że noszą one u kultowego autora inne nazwy, opisy te oddają sedno ich funkcjonowania i wizjonerstwo samego Lema.
Większość swojego życia autor spędził w Krakowie, z wyjątkiem okresu wyjazdu z rodziną do Wiednia w 1983 r. na zaproszenie Austriackiego Związku Pisarzy, co było związane z ówczesną sytuacją polityczną w Polsce. Rodzina Lemów wróciła do kraju w 1989 r.
W bezpośrednim kontakcie Stanisław Lem był człowiekiem dowcipnym, gościnnym i towarzyskim. Lubił żartować z otaczającej rzeczywistości i ludzi.
Lubił muzykę klasyczną, zwłaszcza symfonie Beethovena, jazz i niektóre piosenki The Beatles. Do ulubionych filmów rozrywkowych Lema należały filmy o Jamesie Bondzie, Gwiezdne wojny i Star Trek. Skrytykował jednak scenarzystów tego ostatniego za zaniedbanie podstawowych praw fizyki.
Był poliglotą: znał łacinę, niemiecki, francuski, angielski, ukraiński i rosyjski. Uczył się angielskiego na własną rękę, więc miał problemy z wymową, ale dobrze czytał i pisał.
Choć Lem nazwał Lwów swoją „ojczyzną” i twierdził, że pozostanie lwowianinem aż do śmierci, nigdy nie odwiedził już rodzinnego miasta po przymusowym wyjeździe w 1946 roku.
Zmarł 27 marca 2006 r. w Krakowie przed ukończeniem 85. roku życia.
Niektóre jego aforyzmy i cytaty, których był prawdziwym mistrzem, wydają się niezwykle aktualne dzisiaj.
- Nikt nic nie czyta, a jeśli czyta, to nic nie rozumie, a jeśli nawet rozumie, to nic nie pamięta. („Bomba megabitowa”)
- Nasza umiejętność przystosowania i powodowanej nim akceptacji wszystkiego jest jednym z naszych największych zagrożeń. („Głos Pana”)
- Nie zdawałem sobie sprawy z rozmiarów, jakie osiągnęło w naszych czasach zobojętnienie na niezwykłość. („Śledztwo”)
- Jeśli usiłuje się wymyślić sposób na uszczęśliwienie kogoś, jest to najgorszy sposób uszczęśliwienia. („Człowiek, czyli drapieżca uniwersalny”)
- Nie istnieje nic takiego, jak dobra wojna. (Internet-konferencja)
Lidia Baranowska, 11 maja 2022 r.
