Żytomierz, Winnica i Płoskirów w wieku XVI-XVII posiadały ważne fortece obronne, które ratowały życie mieszkańców tych miast przed napadami Turków, Tatarów i Kozaków.
Dzisiaj w żadnym z nich nie pozostało nawet kamienia w miejscu, gdzie te warownie się znajdowały, a mieszkańcy miast obwodowych Wschodniego Wołynia i Podola nie mają pojęcia, gdzie w czasach I RP szukali schronienia ich prapradziadkowie i praprababcie.
Fortece nad Bohem
Pierwszy zamek w Winnicy wybudowali Koriatowicze w drugiej połowie XIV wieku. Górował on nad miastem po lewej stronie Bohu (Południowego Bugu), za dzisiejszym staromiejskim mostem. Na wzgórzu zamkowym obecnie nie ma nawet wspomnienia po jednej z pierwszej fortec na Podolu z jedynego prawdopodobnie powodu – ona była drewniana i bardzo prymitywnie zbudowana.
Drugi zamek w Winnicy wybudowano w absolutnie innym miejscu – na wyspie naprzeciwko kościoła Jezuitów (obecnie wyspa Kempa). Dokonał tego ówczesny starosta winnicki Bohusz Korecki w 1571 r. W 1580 spalony przez Tatarów ale znowu odbudowany. Mieszczanie nie specjalnie dokładali się do remontu zamku przez to on niszczał, jako że był drewniany i zmieniał się w ruinę. Kiedy w 1610 roku Walenty Kalinowski pobudował w kształcie warownej twierdzy kolegium jezuickie, to można powiedzieć, że wówczas Winnica została zaopatrzona w dwie fortece obronne. W 1640 roku, jak pisze Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego, król Władysław IV odnowił miastu prawo magdeburskie i Winnica aż do wojen kozackich bardzo szybko się rozwijała.
Upadek zamku na wyspie jest odliczany od 1750 roku, kiedy Hajdamacy napadli na Winnicę, wzięli zamek i zniszczyli całe jego wyposażenie i dokumenty z całego województwa bracławskiego. Forteca w 1789 roku pełniła prawdopodobnie rolę więzienia, jak czytamy z lustracji z tegoż roku: „Zamek na kępie za miastem, Bohem i odnogą tejże rzeki oblanej; przy moście brama drewniana, z dwiema po bokach komorami na niewolników…”.
Płoskirów – Proskuriw
Zamek w Płoskirowie nad rzeką Płoską wzniesiono najprawdopodobniej w drugiej połowie XVI wieku. Głównym jego celem miała być ochrona przed Tatarami. Lecz ordyńcy w XVI wieku kilkakrotnie go niszczyli, zabierając do niewoli jasyr. Prawa miejskie miastu Płoskirów nadał król Stefan Batory w 1578 r. Ulrich von Verdum, który podróżował przez Podole i Wołyń w 1671 r. pisał o leżącej na wyspie fortecy, otoczonej wałami i częstokołem na błotach rzeki Płoski.
W 1648 roku zamek i miasto zaatakowały, opanowały i splądrowali Kozacy pod wodzą Maksyma Krzywonosa. W połowie XVIII w. forteca już nie istniała.
Po rosyjskiej okupacji Podola w 1793 r. zamiast Płoskirowa wprowadzono zruszczoną nazwę Proskurow. W 1801 roku na miejscu dawnego zamku wybudowano kościół św. Anny, wysadzony w powietrze przez bolszewików w latach 30.
Warownia nad Teterewem
Zamek obronny w Żytomierzu został postawiony prawdopodobnie przez litewskich książąt Olgierdowiczów w XIV wieku. Podobnie jak zamki w Winnicy i Płoskirowie kilkakrotnie był palony przez Tatarów. W 1492 roku finanse na wzmocnienie i odbudowę żytomierskiego zamku nadał król Kazimierz Jagiellończyk.
Kolejnej rujnacji forteca doświadczyła w 1648 roku podczas Chmielnicczyzny. Odbudowano ją w 1686 roku. Pełniła funkcję rezydencji wojewody kijowskiego. W 1775 roku została siedzibą kasztelanii.
Forteca w Żytomierzu przetrwała do końca października 1862 roku, kiedy spłonęła wskutek pożaru.
Słowo Polskie na podstawie informacji Słownika Geograficznego Królestwa Polskiego z r. 1880-1914, 15.02.17 r.
