Sobańscy i Jerzy Michał Wołodyjowski w dziejach Chrebtijowa

Chrebtijów na planie filmu Pan Wołodyjowski

Jeśli zagłębić się w historię wsi Chrebtijów w obwodzie chmielnickim, znaną również pod nazwami Hreptujuw, Hrebtiew, Hrebtijiwka, to można stwierdzić, że niewątpliwie zasługuje ona na dokładniejsze zbadanie dziejów, związanej z jej właścicieli końca ХVІІІ w. – połowy ХIХ w. – polskiej szlacheckiej rodziny Sobańskich, którzy zostawili namacalny ślad w historii Podola i samego Chrebtijowa.

Celem tego artykułu jest zbadanie jednej z gałęzi rodziny Sobańskich, a także przedstawienie obyczajów tego regionu i lokalnych tradycji.
Sobańscy – polska rodzina szlachecka, przedstawiciele której zajmowali ważne miejsce w życiu społeczno-gospodarczym na Podolu w ХIХ w. Pochodzili z Mazowsza. Ich praojczyzna – wieś Sobanice w województwie mazowieckim, powiecie płonskim.

„Opis dokumentów szlacheckiej godności Sobańskich” pisze o darowiźnie z 1638 roku na część majątku wsi Sobanice od Matwieja syna Melchiora i Anny z Pniów Sobańskich na korzyść szlachcica Gaspra syna Mychajla Sobańskiego. Następne prawo ustalające dokumenty wspomnianego opisu rodziny Sobańskich są z 1653 (na wieś Lesniki), 1664, 1665, 1668, 1725, 1735 (na wieś Łuki), 1747, 1748, 1753, 1765, 1766, 1767(na grunty wsi Szczerbowiec), 1778, 1794 (na miasteczko Semygorodka) 1801 (na część wsi Heble), 1804, 1812, 1814, 1827, 1830, 1831, 1833, 1836 lat, i rodowy spis szlachciców Sobańskich Nowo-Uszyckiego działu Przywódcy Szlachectwa od 25 lipca 1836 roku na wieś Boruskowci (Borsuki) i część Nowej Uszycy.

K. Nesecki krótko wspomina o Sobańskich i pisze, że mieszkali oni na Wołyniu i Rusi, lecz nawet nie podaje ich herbów. T. Żychlinski w „Złotej księdze”, za Sobańskiego uważa Mikołaja z Sobanic, który umarł w 1500 roku. Jednak, na mocy dokumentalnych świadczeń ten badacz podaje genealogię rodziny od środka XVII w. Te archiwalne poszukiwania udowadniają związek pokoleń rodziny Sobańskich z Józefem z Sobanic. Jego syn Wojciech (ur. w 1692 r.) lubelski regent poślubił w Lublinie w 1722 r. Mariannę Werżbicką. Żychlinski pisze, że Wojciech Sobański założył podstawę przyszłej fortuny swojego domu „zyskawszy rozległe rolne majętności na Wołyniu i Podolu byłą własność Wiśniowieckich i Kalinowskich do szczętu zburzone wojnami i napadami Kozaków i Tatarów lecz które z czasem, przy ustaleniu pokoju i dobrym gospodarowaniu nowego właściciela wkrótce znacznie zdrożały…”. Tu Żychlinski podaje ogólne wiadomości, nie wskazując dokładniejszą informację co do odzyskania wspomnianego majątku przez Wojciecha Sobańskiego. Można tylko przypuszczać, że te mienia przyszły nie przez kupno, a przez obyczaje tych czasów, za pomocą zastawu państwa, który pozwalał niezwykle szybko się wzbogacać.

Wojciech zmarł około 1744 r., zostawiwszy cztery córki i czterech synów – Kajetana, Elijasza, Kiliana i Pawła. Działalność pierwszych trzech synow Wojciecha zostają poza zasięgiem naszych badań.

Dlaczego właśnie Chrebtijów zainteresował Sobańskich? W pierwszej kolejności dzięki swojemu położeniu geograficznemu. Przez Chrebtijów przechodziła droga, która łączyła Naddniestrze z twierdzą w Kamieńcu Podolskim i innymi fortecami położonymi wzdłuż na tej rzeki. Wieś Chrebtijów znajduje się 23 km na południe od osiedla Nowej Uszycy niezbyt daleko od Kamienca Podolskiego i Mohylowa Podolskiego. Chrebtijów otrzymał swoją nazwę od miejscowości. Wieś jest zamieszczona na grzbiecie, który oblany jest z trzech stron Dniestrem i jej dopływami – Petriw Batog (Chrebtijówką) i Danyłówką (teraz oni są szerokie włożysku przez rozlew Dniestru w związku z budownictwem Dniestrzańskiej Elektrowni). Po Dniestrze wówczas pływały statki, aktywnie rozwijał się handel. Wieś otaczały lasy.

W pobliżu chrebtijowskiego folwarku grunty rodziły dobre urodzaje. Według Jurija Leguna, polscy badacze, które rozpatrywały temat odzyskania przez rodzinę Sobańskich w końcu ХVІІІ w. dużych połaci ziemi na Podolu, zauważają niejasne okoliczności przeprowadzenia wspomnianego finansowego manewru, analiza którego ilustruje ważne cechy rozwoju rolnego rynku, kształtowania nowej magnackiej warstwy, pierwszych kiełków modernowej, towarowej produkcji na ziemiach Prawobrzeżnej Ukrainy w ostatnich latach istnienia Rzeczpospolity.

Chrebtijów słynął także swoją historyczną przeszłością. Po raz pierwszy Chrebtijów wspominany jest w polskich listach królewskich w 1436 i 1439 roku.
Na terenie wsi w 1530 roku istniał jeden pług (pług oznaczał 3,5 dymy, a ten składał 6-8 osób), wtedy Chrebtijów wchodził do starostwa zińkowskiego. Znajdujący się na granicy podolskiego województwa z imperium Osmańskim Chrebtijów w czasy Chmielniczczyzny (1648-1657) wspominany jest jako miasteczko. Często przechodził z rąk do rąk: Kozaków, Polaków, Tatarów. W 1661 roku podczas rachunku dymów podolskiego województwa figuruje właściciel Chrebtijowa Ołeksij Kułyk, który spłacał podatki na 20 dymów.

W wielu wsiach po napadach Tatarów czy wojskowych działaniach na kilka lat ogłaszano słobody (wolności) od podatków. Chrebtijów został spalony przez Tatarów. W 1665 roku słobodę obiecano miejscowym chłopom na 10 lat. Jeszcze do dziś istnieją na okolicach wsi nazwy – toponimy, związane z tamtymi tragicznymi wydarzeniami: „Pogorila” – miejsce, gdzie kiedyś była spalona wieś; „Smerdiaczka” – jest zawalona podziemna jaskinia, gdzie, za legendą, Tatarzy wrzucili obrońców wsi.

Pod koniec XVII w. w Chrebtijowie powstaje niewielki zamek. W 1670 roku komendantem zamku w Chrebtijowie mianowano Jerzego Michała Wołodyjowskiego, stolnik podmiejski, który był tu do końca lipca 1672 roku. Jaki wygląd miały te umocnienia niestety wiadomości niestety nie pozostało. Według świadczeń historyka J. Sicińskiego, stacjonowało tam 600 osób, z nich konnych do 500. Wydarzenia, które miały miejsce w chrebtijowskim zamku podczas polsko-tureckich wojen opisane są w powieści Sienkiewicza „Pan Wołodyjowski”. Według niektórych danych podczas oblężenia Turkami w 1672 r. chrebtijowski zamek był spalony i w teraźniejszym czasie właśnie dlatego ta miejscowość nosi nazwę „pogoriła”. Wtenczas zamieszkała była tylko jedna trzecia miejscowości, które istniały do 1672 roku. Najwiecej ludzi mieszkało w Naddniestrzu. Terytorium wzdłuż szlaku kuczmańskiego, przy Bohu i Zbruczu było prawie w całości spustoszone.

Po polsko-tureckiej wojnie 1672 roku Podole popada na 27 lat pod władzę Turków. Chrebtijów wchodzi do żwańskiej nachii sandżaku kamienickiego. Obok Chrebtijowa znaczyły się w tureckich dokumentach i inne miejscowości: Kalius, Rudkiwci, Berezów, Lojiwci, Kuryliwci i inne. W 1681 r. w Chrebtijowie było 438 mieszkańców ( dla porównania – w Kamieńcu Podolskim wtedy mieszkało 3414 mieszkańców).

Sergij Szpakowsky, historyk, krajoznawca, starszy naukowy pracownik Działu ochrony zabytków historii i kultury Chmielnickiej Administracji Obwodowej, tłumaczenie Denis Delita, 16.07.17 r.