Dzisiaj Smotrycz w obwodzie chmielnickim to niewielkie miasteczko, w którym mieszka około 2 tysięcy osób. Tutejsze władze lokalne postanowiły rozebrać stary budynek Potockich na cegły. Wcześniej działała w nim szkoła, obecnie XIX-wieczny zabytek stoi w ruinie…
XIV wiek… Smotrycz stolica księstwa podolskiego. Jego władcy – bracia Koriatowicze sprawnie płacili podatki polskiemu królowi. W 1448 roku Kazimierz Jagiellończyk nadał miastu prawo magdeburskie, Smotrycz staje się miastem królewskim w województwie podolskim.
Według lustracji z 1615 roku Smotrycz należał wojewodzie bracławskiemu Janowi Potockiemu, następnie jego synowi – Teodorowi Potockiemu.
Ciekawostką jest wzmianka w dokumentach o procesie, który prowadzili mieszczanie Smotrycza w stosunku do Potockich na początku XIX w., żądając przyznania praw, nadanych im przez królów polskich, senat przyznał im rację. W 1810 roku w Smotryczu nawet powstał ratusz miejski (inne źródła podają, że w 1791 r.), choć 30 lat później smotryckich mieszczan dołączono do dumy kamienieckiej.
Po powstaniu listopadowym zamknięto klasztor dominikanów w Smotryczu, a kościół został kościołem parafialnym.
Podczas aktywnego rozwoju gospodarczego Podola, który nastąpił pod koniec XIX wieku w Smotryczu zaczęło rozwijać się garncarstwo, powstał wiejski bank oraz tkactwo. Smotrycz słynął na całą Europę z pięknych wyrobów ceramicznych – kolorowych zabawek, misek i półmisek. Wyroby ze Smotrycza można dzisiaj odnaleźć w muzeach Krakowa, Lwowa a nawet Petersburga.
W ostatnich dniach marca do Smotrycza wyjechała komisja z obwodowego departamentu kultury w celu zbadania potrzeby rozebrania na cegły jednej z ostatnich pamiątek o bogatym dziedzictwie historycznym Smotrycza. Po przewrocie bolszewickim życie miasta kardynalnie zmieniło bieg, teraz jest szansa, by zniszczone przez komunistów zabytki kultury polskiej i europejskiej zajaśniały na nowo, pomagając niewielkim podolskim miejscowościom przyciągać turystów, gotowych płacić za słuchanie legend o zbójnikach i rycerzach, historiach miłosnych oraz walkach, które się tutaj toczyły.
Jerzy Wójcicki, Franciszek Miciński, 31.03.17 r.
Budynek Potockich w Smotryczu przed przewrotem bolszewickim
