Zdjęcie pałacu w Peczarze – z książki „Peczara” Janiny Zofii Potockiej, Zofii Barbary Potockiej
W miejscowości Peczara, położonej w rejonie tulczyńskim w obwodzie winnickim znajduje się piękny zabytek kaplica-grobowiec Potockich, park nad rzeką Południowy Bug (Boh) przy byłym pałacu Potockich, a w pobliżu Przybuski Rezerwat przyrody, rezerwat ornitologiczny Mazurowiecka Dubyna.
Niegdyś znajdował się tam zamek i pałac Potockich. Pierwsze wzmianki o Peczarze pochodzą z końca XVI wieku, kiedy należała ona do Zbaraskich. W pierwszej połowie XVIII w. Peczara i pobliska Dańkówka była własnością namiestnika ziem kijowskich hrabiego Józefa Potockiego, a w drugiej połowie tego samego stulecia przeszła w posiadanie biskupa rzymskokatolickiego Ignacego Dluskiego.
Przez pewien czas Peczara była nawet nieoficjalną stolicą Brasławszczyzny. Było to wtenczas, gdy Podole i Bracławszczyzna znalazły się pod panowaniem Turków, a w 1682 roku sułtan mianował hospodara wołoskiego Jerzego Dukasa (Duca) władcą Ukrainy i zobowiązał go do zamieszkania na jej terenie, a Peczara stała się jego rezydencją. Po Duce majątek przez jakiś czas należał do Jerzego Chmielnickiego, który w 1683 roku przeniósł swoją rezydencję do Niemirowa, pałac w Peczarze natomiast popadał w ruinę i został rozebrany. Po nim Peczara najpierw przeszła do Zasławskich, potem Wiśniowieckich i od do Stanisława Szczęsnego Potockiego h. Pilawa (Srebrna), niekoronowanego „króla Podola”, właściciela wielkiego majątku w Tulczynie.
Wkrótce właśnie Peczara stała się ważną rezydencją rodową Potockich i tu sprowadzono bogate zbiory dzieł sztuki. Zbiory te wywodziły się częściowo z pałacu w Tulczynie, a częściowo zostały zebrane przez Marię Potocką (Rzewuską h. Krzywda), matkę Konstantego, która wyróżniała się doskonałym gustem.
W Peczarze urodził się i mieszkał hrabia Konstanty Józef hrabia Potocki h. Pilawa (Srebrna)) (1846-1909). Tutaj zmarł 9 lipca 1909 r. w ramionach swojej żony Joanny (Janiny) Matyldy Ludwiki hrabiny Potockiej h. Pilawy (Złota) (1851-1928), córki przedstawiciela innego rodzimego oddziału polskiego, Tomasza Aleksandra Potockiego h. Pilawa (Złota)), syna polskiego senatora.
Konstanty Potocki, był bardzo przywiązany do Peczary, stale je udoskonalał i unowocześniał. Prace nie ograniczały się tylko do pałacu. Hrabia budował we wsi drogi, mosty, brukowane kamieniem. To on zbudował w pobliżu turbinowy młyn wodny w Sokolcu (także do niego należącej), dzięki któremu kwitł handel mąką.
Hrabia utrzymywał dobre stosunki z miejscowymi chłopami, zaprosił lekarza, który miał obowiązek bezpłatnie leczyć mieszkańców wsi, założył straż pożarną, osobiście brał udział w akcjach ratowniczych, rozstrzygał spory i udzielał porad.
Za zasługi dla kościoła katolickiego otrzymał order św. Grzegorza Wielkiego. Hrabia Konstanty był jednym z nielicznych Potockich, który został oficjalnie potwierdzony w Rosji nie tylko jako szlachcic, ale jako hrabia. Ostatnim właścicielem Peczary był jego syn, hrabia Franciszek Salezy Stanisław hrabia Potocki h. Pilawa (Srebrna)). Urodził się 14 lutego 1877 roku w Peczerze. W 1903 roku w Ołyce na Wołyniu Franciszek poślubił przedstawicielkę polskiej arystokracji, Małgorzatę Marię Elżbietę księżniczkę Radziwiłł h. Trąby.
Od 1919 roku Franciszek Potocki wraz z rodziną mieszkał w Krakowie i Warszawie. Z listów Potockich wynika, że w 1918 r. ich archiwum rodzinne zostało wywiezione z Peczory do Krakowa.
Po zamachach stanu i przewrocie bolszewickim w 1917 r. tutaj, jak wszędzie, rozpoczęły się zmiany władzy. Według wspomnień okolicznych mieszkańców pałac w 1927 r. został zdemontowany przez bolszewików. Po rozpoczęciu wojny na terenie pałacu w Peczarze utworzono obóz koncentracyjny „Martwa Pętla”. Wpędzono na jego teren 40 tys. Żydów z miasteczek obwodu winnickiego – Bracławia, Mohylowa Podolskiego, Trościańca, Ładyżyna, Tulczyna i innych. Dotarła tu także część Żydów deportowanych z Besarabii, Bukowiny i Rumunii.
Obóz znajdował się na granicy rumuńskiej i niemieckiej strefy okupacyjnej. Był kontrolowany przez rumuńskich policjantów. Zimno, głód, epidemie tyfusu, gruźlicy, czerwonki zrobiły swoje.
Ludzie ginęli z powodu głodu, zimna i chorób. Do czasu przybycia armii radzieckiej w obozie przy życiu pozostało nie więcej niż 300-400 osób. Ogółem w obozie w Peczarze zginęło około 50 000 ukraińskich, rosyjskich, mołdawskich i rumuńskich więźniów.
W czasach sowieckich na fundamentach pałacu Potockich zbudowano sanatorium. Do dziś natomiast dobrze zachował się wspaniały młyn wodny, a także inne arcydzieło architektury — mauzoleum Potockich zbudowane w 1904 roku.
Ta niewielka budowla wzniesiona w formie katolickiego krzyża, jest dziełem architekta Władysława Horodeckiego. Autorem dekoracji był włoski architekt Elio Sala. W czasach sowieckich w mauzoleum znajdował się klub z instalacją filmową, później planowano tu otworzyć muzeum historii lokalnej. Obecnie kaplica w Pecarze została ponownie konsekrowana jako kościół rzymskokatolicki pw. Andrzeja Boboli.
Lidia Baranowska, 29 sierpnia 2024 r.
