11 grudnia 2025 roku, w murach winnickiego ośrodka „Miasto Treści”, Winnickie Muzeum, wspólnie z Państwowym Archiwum Obwodu Winnickiego, zorganizowało prezentację książki „Topograficzny opis guberni podolskiej końca XVIII wieku. Powiaty lityński, mohylewski, ołhopolski i bałcki”. Opracowaniem i wydaniem tego cennego źródła historycznego zajął się profesor Jurij Legun – naukowiec oraz działacz społeczny, doktor nauk historycznych i dyrektor Winnickiego Archiwum Obwodowego. W latach 2015-2017 pan Jurij przygotował i przedstawił pierwszą część tej pracy, która dotyczyła opisów powiatów winnickiego, jampolskiego i bracławskiego z 1799 roku.
„Opis topograficzny guberni podolskiej” jest unikatowym źródłem statystycznym do historii całego regionu. Został on sporządzony na przełomie XVIII i XIX wieku, wkrótce po rozpadzie Rzeczypospolitej Obojga Narodów i aneksji tych ziem przez Imperium Rosyjskie. Obszerny dokument przedstawia charakterystykę demograficzną, ekonomiczną, geograficzną i inną osadnictwa, do tej pory praktycznie niedostępnego dla badaczy. Podstawą wydania obu tomów są robocze i częściowo ukończone wersje tego dokumentu statystyczno-opisowego, zachowane w Państwowym Archiwum Obwodu Chmielnickiego i Rosyjskim Państwowym Archiwum Historycznym. Niestety, kopii opisu obwodu hajsyńskiego pan Jurij Legun nigdy nie odnalazł w archiwach. Publikacja opisów powiatów: kamienieckiego, uszyckiego, latyczowskiego i płoskirowskiego (należących do współczesnego obwodu chmielnickiego) nie wchodzi w zakres planów naukowych autora, dlatego też apeluje on do kolegów z obwodu chmielnickiego o włączenie się w kontynuację tej ważnej pracy.
Struktura opisów powiatów była niemal taka sama. Autorzy rosyjscy najpierw podawali wstęp „O powiecie ogólnie”, a następnie opisy miast powiatowych. Opisy osad powiatowych grupowano według kompleksów posiadłości jednego właściciela – klucza. Osady zazwyczaj numerowano, wskazując ich właścicieli – osoby prywatne, skarb, magistraty, klasztory. Majątki prywatne należały do jednej z dwóch kategorii: dziedziczne lub nadawane przez rząd carski.
Następnie wymieniono kategorie społeczne i narodowo-religijne miejscowych mieszkańców. Pierwszą była szlachta, następnie duchowni (prawosławni, rzymsko- i greckokatoliccy, staroobrzędowcy), cudzoziemcy i chłopi ukraińscy, którzy w zdecydowanej większości wsi stanowili 90 proc. miejscowej ludności. Dopiero na końcu tabel statystycznych wskazano informacje o Żydach, a niezwykle rzadko o Romach. Główną część dokumentu stanowią szczegółowe opisy osad i posiadłości ziemskich. Podczas przygotowywania książki autor starannie doprecyzował informacje, korzystając z dostępnych materiałów kartograficznych – mapy generalnej Podola z 1802 r., mapy prowincjonalnej z 1825 r. i map trzymilowych z końca XIX wieku, a także wykorzystał rysunki do zilustrowania publikacji Szwajcara Johanna Heinricha Müntza, który podróżował wzdłuż prawego brzegu Dniepru w latach 1781-1783 i stworzył serię szkiców miejscowych krajobrazów.
Podsumowując, systematyczne wydanie tak unikatowego źródła regionalnego stanowić będzie ważne źródło informacji dla wszystkich zainteresowanych historią Podola.
O. Fedoryszen, 21 grudnia 2025 r.
Leave a Reply