Rynek Ormiański, ormiańska katedra, ormiańska kuchnia i tradycja odegrały ogromną rolę w rozwoju Kamieńca Podolskiego. Razem z polską i rusińską wspólnotą miasta Ormianie mieli swój herb, szkoły i parafię.
W samym centrum Starego Miasta mieszczą się pozostałości kościoła ormiańskiego. Przypomina dziś o nim okazała wieża obronna, która prawdopodobnie pełniła rolę dzwonnicy. Okazuje się, że na temat Ormian w Kamieńcu Podolskim jest dużo więcej informacji.
Ormianie odegrali ważną rolę w dziejach Kamieńca. Przybyli tu w XIII wieku. W czasach świetności miasta gmina ormiańska w Kamieńcu był drugą po Lwowie w I Rzeczpospolitej pod względem liczby mieszkańców.
Pierwsza ormiańska świątynia pw. Św. Mikołaja została wzniesiona w Kamieńcu około roku 1398 z fundacji Sinana Chutlubeja. Z czasem świątynia ta stała się zbyt mała dla wzrastającej liczebnie gminy. W roku 1495 Ormianie wznieśli ze składek nowy murowany kościół, w którym przechowywali listy i przywileje królewskie, a także insygnia swojej wspólnoty – pieczęć i chorągiew.
Po oblężeniu Kamieńca Podolskiego przez armię turecką sułtana Mehmeda IV w 1672 roku miasto skapitulowało. Siedem największych świątyń chrześcijańskich w Kamieńcu zostało zamienionych na meczety. Kościół ormiański Św. Mikołaja przekształcono w meczet należący do wakfu Kara Mustafy, ówczesnego III wezyra.
Dwudziestosiedmioletnia okupacja Kamieńca przez Turków i ostrzał artyleryjski miasta podczas prób jego odbicia przez Polaków doprowadziły kościół Św. Mikołaja do ruiny.
Herb Podola z herbem wspólnoty ormiańskie w dolnej części. Fot. Muzeum w b. Magistracie Rusińskim w Kamieńcu Podolskim
Po odzyskaniu Podola przez Rzeczpospolitą w 1699 roku, świątynia pozostawała w gruzach jeszcze przez ponad pół wieku. Dopiero w roku 1756 zebrano odpowiednie środki i materiały i przystąpiono do odbudowy świątyni. Początkowo odprawiano w nim nabożeństwa w zreformowanym obrządku ormiańsko – katolickim, lecz wkrótce na skutek zaniku w mieście nacji ormiańskiej i połączenie jej z ludnością polska, zaczęto odprawiać msze w języku łacińskim i polskim.
Kościół usytuowany był na przedłużeniu wschodniej pierzei Rynku ormiańskiego ku południowi, przy ul. Ormiańskiej.
Do dziś otacza te parcele wysoki mur kamienny, do którego w części południowej przylegają pomieszczenia dawnych kupieckich składów, od północy – dom ormiańskiego duchowieństwa, zaś w północno-zachodnim narożniku parceli wznosi się masywna wieżowa dzwonnica. Kościół, ustawiony niegdyś w środkowej części parceli, był orientowany, fasadą zwrócony ku ulicy, murowany z ciosów kamiennych z dodatkiem cegły, tynkowany wapnem i podpiwniczony.
Na początku lat 80. XIX wieku kościół należał do parafii rzymskokatolickiej, która liczyła 936 parafian. Ten stan rzeczy utrzymał się do rewolucji bolszewickiej 1917 roku. W roku 1921 władze komunistyczne wydały dekret o konfiskacie kosztowności z cerkwi i kościołów. Został wówczas ukryty wizerunek Matki Boskiej Ormiańskiej, zdobiące go wota, sukienki i korony oraz inne kosztowności kościoła. ˛
Przy ul. Ormiańskiej znajduje się także dzwonnica wybudowana w drugiej połowie XVI wieku. Usytuowana jest, w północno-zachodnim narożniku parceli kościoła Św. Mikołaja w taki sposób, że jej ściany licują się z murem otaczającym parcele. Ma pięć kondygnacji w obrębie kamiennego korpusu o łącznej wysokości 23 m. Na parterze znajduje się kaplica, należąca obecnie do cerkwi prawosławnej.
W Kamieńcu zachowały się także inne ślady bytności Ormian, w tym zabytkową ormiańską studnię (XVIII w.), ormiański dom handlowy (1479 r.) oraz Basztę Ormiańską (1495 r.).
W chwili obecnej na terenie miasta istnieje dość liczna diaspora ormiańska, ale są to Ormianie przybyli w latach 80 – tych i 90 – tych XX wieku z terenów Armenii.
Słowo Polskie, fot. Redakcja, 3 września 2023 r.
