Współczesny mieszkaniec lub turysta odwiedzający centrum Winnicy raczej nie odnajdzie na współczesnej mapie miasta typowego Placu Rynkowego. Oczywiście nie oznacza to, że starożytny rynek w Winnicy nie istniał w przeszłości.
W czasach I RP strefa handlowa znajdowała się w rejonie współczesnej ulicy Wyzwolennia (nawiasem mówiąc, dwukrotnie – w 2015 i 2022 roku – bezskutecznie próbowano przemianować tę ulicę na Rynkową). W dawnych miastach ukraińskich rynki stanowiły niemal jedyną przestrzeń publiczną. Często nazywano je “wieczowymi”, ponieważ służyły jako miejsca zgromadzeń publicznych. Sądząc po dostępnych źródłach kartograficznych z końca XVIII wieku, rynek w Winnicy nie był kwadratowy, jak w klasycznych miastach lokowanych na prawie magdeburskim (np. Lwowie czy Kamieńcu), lecz miał wydłużony, trójkątny kształt.
Naukowcy uważają, że takie trójkąty rynkowe są najstarszą i najbardziej organiczną formą urbanistyczną historycznego miasta Ukrainy. Na rogu rynku i głównej ulicy (obecnie Sobornej) stał ratusz, który w 1789 roku był „stary, podupadły, podobny do karczmy”. Mapa Winnicy z 1796 roku przedstawia drewniane ławy specjalnie zbudowane dla celów handlowych na rynku. W opisie topograficznym z 1799 roku szczegółowo odtworzono ówczesne wyposażenie rynku: „Na podwórzu dla gości znajduje się 1 kamienna ława, 34 drewniane ławy i 39 ruchomych ław na kółkach, w sumie 74; mieszczą one […] atłasy, komplety, aksamity, tafty, pekiny, wszelkiego rodzaju pończochy, rękawiczki, chusteczki do nosa w różnych kolorach […]; w drewnianych – artykuły spożywcze, cukier, kawa i herbata; wśród rzeczy ruchomych – tytoń, wyroby szewskie, gotowe buty niemieckie i proste, świece woskowe i łojowe, drewno, olej prowansalski, orzechowy i konopny, różne ryby, kawior”.
Aktywny rozwój Placu Rynkowego w Winnicy wiąże się z zarządzeniem Magistratu Winnickiego, który w 1799 roku, na prośbę żydowskich mieszczan, ustanowił na Rynku Nowomiejskim 4 jarmarki w ciągu roku: w drugi dzień Bożego Narodzenia, w czwartek zapustny, we wtorek po Wielkanocy oraz w święto św. Symeona (1 września według dawnego zwyczaju). Jednocześnie odwołano jarmarki na Starym Mieście. Decyzja ta ukształtowała charakter tego placu jako swoistego centrum handlowego Winnicy, z cotygodniowym handlem w określone dni (najczęściej piątek i niedziela) przez niemal cały XIX wiek.
Teren rynku był nieregularnie zabudowany sklepami, ale z zachowaniem jego regionalnej specyfiki. Wspomniana już mapa z 1796 roku odnotowuje, że rynek jest dość chaotycznie otoczony drewnianymi wejściami – bardzo charakterystycznym typem zabudowy miast podolskich zamieszkanych przez ludność żydowską, co nie dziwi, ponieważ rynek był uważany za integralną część dzielnicy żydowskiej w Jeruzalemce (nazwa rejonu w Winnicy zamieszkałego przez Żydów).
Inną cechą ówczesnego rynku winnickiego była jego dość bliska odległość od ważnych budowli chrześcijańskich. Przede wszystkim mówimy o Murach, kompleksie obronnym, który odrodził się w XVIII wieku. Klasztory jezuitów i dominikanów, których fasady stanowiły południową stronę placu handlowego. Na wschód od Murów znajdowała się unicka cerkiew Opieki Najświętszej Marii Panny, na zachód od kompleksu i rynku znajdował się unicki klasztor, a później cerkiew prawosławna świętych Kuźmy i Demiana oraz klasztor kapucynów z kościołem Matki Boskiej Anielskiej. Na północny wschód od rynku, bliżej rzeki Boh, znajdowała się Główna Synagoga, o której wzmianka pochodzi z 1731 roku.
Niestety, los rynku był smutny. Na polecenie rosyjskich władz miejskich, w 1885 roku targi zostały przeniesione z Placu Rynek na Kaliczę (obecnie plac Kaliczański). Na początku XX wieku handel w tym miejscu podupadł, choć nie ustał, ponieważ na rynku nadal działały różne zakłady przemysłowe i rzemieślnicze. Już w czasach sowieckich, w lipcu 1931 roku, handel został tu ostatecznie zakazany, a w ciągu kolejnych pięciu lat zniszczono pozostałości infrastruktury handlowej i zabudowy, tworząc plac, który częściowo przetrwał do naszych czasów.
Opis ilustracji: Plac Rynkowy w Winnicy na rosyjskiej mapie z 1796 r.
Leave a Reply