Tetijów leży po obu brzegach rzeki Rośki, w powiecie taraszczańskim, ziemi kijowskiej.
Poprzednio Tetijów otaczały ogromne lasy. Na polach tetijowskich znajdywano mnóstwo mogił starożytnych, z których jedne były grzebalnemi, inne zaś stanowiły kurhany strażnicze i zwały się „ostrzeżnikami“.
Na ostrzeżnikach widniały znaki ogniowe. Nazwa Tetijowa pochodzi pono od Tetija wodza koczowniczego plemienia Połowców. Jednak dzikie stepy tutejsze dość późno zaczęły się osiedlać, bo dopiero przy końcu XVI wieku na domniemanem uroczysku połowieckiem dźwignęła się osada, której pierwszymi dziedzicami byli Koszkowie. Byli to wychodźcy smoleńscy, którzy przez związki małżeńskie zagnieździli się w okolicach Tetijowa. Andrzej Koszko sprzedaje dobra tetijowskie Konstantemu Ostrogskiemu.
Syn Konstantego Janusz Ostrogski wciela Tetijów do dóbr Trynożyna, Olbaczowa, Trybyszowa i Kaszowa. Utworzywszy taką całość, stara się Janusz zabezpieczyć włości od najazdu Tatarów i w tym celu opatruje osadę w zamek, a dla miasteczka dostaje od Zygmunta III przywilej na prawo magdeburskie. Mają tedy Tetijowianie one prawa w sprawach wielkich i małych z ograniczeniem jednak, by na pole z rynsztunkiem bez wiedzy hetmana nie wychodzili, żywnością nie zasilali, w oręż nie opatrywali.
Po śmierci Janusza Ostrogskiego rozległe włości tetijowskie przeszły,w dom Zasławskich. Za rządów Dominika Zasławskiego sąsiędzi Tetijowa poczynają się wdzierać w granice dóbr. Wdzierają się Czetwertyńscy od Żywotowa, wojewodzina Stefanowa Chmielecka od Łukaszówki, Oratowscy od Oratowa. Jest więc wtedy Tetijów ustawiczną trapiony wojną. Przychodzi tu potem Bohdan Chmielnicki, zajmuje horodyszcze tetijowskie, umacnia forty, przekopy przeprowadza, mosty zwodzone ustawia. Osadza na zamku sotnika Feśkę Fedczenkę, chorążym mianuje Stasia. Wnet Chmiela biją wojska koronne pod Ochmatowem, Feśko Fedczenko i Staś dają nura. Atoli chwilowo ludność Tetijowska opuszcza włości i na prawy brzeg Dniepru się przerzuca.
Tak trwa do 1711 roku, w którym ludność do opustoszałych dóbr wraca i nanowo je kolonizuje, ówczesnym dziedzicem Tetijowa jest ks. Janusz Sanguszko, który odziedziczył włości po kądzieli i babce Teofili Zasławskiej. Wtedy staje w Tetijowie cerkiew Mikołajewska, w niej starożytny ikonostas ze statuetkami świętych do niedawna się przechował. Po Sanguszkach przechodzi Tetijów do Denhoffów, a Ludwika Denhoffówna funduje tu kościół katolicki drewniany.
Zjeżdża wtedy do Tetijowa Stanisław August w podróży swej do Kaniowa i gości u Denhoffówny. która w międzyczasie wyszła za Leduchowskiego, wojewodę czernihowskiego. Ma wtedy Tetijów ważne znaczenie na kresach, przebywa w nim sztab główny, stąd idą ordynanse od pułkownika po chorągwiach.
W czas pobytu korpusu ks. Józefa, przybywa do Tetijowa Kościuszko, idąc ze swą brygadą z Niemirowa.
Przechodzi Tetijów od Leduchowskiej do Tomasza Adama Ostrowskiego, ten podnosi dobra gospodarką wzorową. Czuwa też nad dobrobytem włościan i wystawia nową świątynie z muru na miejscu drewnianego kościoła. Była tam ozdobna statua N. M. P. dłuta Rygiera. Przed głównemi drzwiami posąg granitowy św. Jana Nepomucena. Od Ostrowskich przechodzi Tetijów do Maszkiewicza, potem drogą spadku do Karola Weryha Darowskiego. Tu byli potem dziedzicami Aleksander i Jan Darowscy, synowie Karola. Aleksander był znanym historykiem, badaczem dziejów i poetą. Pozostawił doborowy księgozbiór, opatrzony w rzadkie dzieła i stare druki. Po Janie Darowskim był tu dziedzicem Zygmunt Weryha Darowski, zmarły na początku 1892 roku, teraz właścicielami są pani Dominikowa Moraczyńska i Aleksander Weryha Darowski. Były do końca w Tetijowie ślady wałów obwodowych zamku, były też wspomnienia Weryha Darowskich, co krajowi swemu służyli, a kaganiec oświaty dzierżyli wysoko.
Słowo Polskie na podstawie: Antoni Urbański „Podzwonne na zgliszczach Litwy i Rusi”, Warszawa – 1928, 12 maja 2022 r.
Leave a Reply