W 1583 r. we Lwowie, Jan Zamoyski kanclerz wielki koronny, zamienił z biskupem Marcinem Białobrzeskim dobra kamienieckie na połowę miasteczka – Pragi pod Warszawą. Wcześniej Zamoyski otrzymał od króla Stefana Batorego tzw. pustki kresowe (1579 r.) położone w okolicach Karczmarzowa. Już wówczas rozpoczął tam kolonizację, co spotkało się z ostrym sprzeciwem współczesnych mieszkańców, zarzucających mu samowolę.
Jednak Zamoyski uzbrojony niejako w łaskę i opiekę królewską, po zamianie dóbr z biskupami kamienieckimi założył w 1585 r. miasto Szarogród. Król uwolnił przywilejem na 20 lat mieszkańców od wszelkich podatków, publicznych danin i ciężarów. W nowo powstałym mieście Zamoyski zbudował warowny zamek, który miał służyć obronie okolicznych mieszkańców przed hordami tatarskimi.
Król w późniejszym przywileju nadał zamkowi nazwę: Szarego grodku. Z czasem nazwa ewoluowała na Stary grodek, by po jakimś czasie przyjąć miano Szarogrodu.
Jan Zamoyski przekształcił tę niewielką osadę w jedną z ważniejszych warowni na kresach wschodnich, której znaczenia nie doceniają dzisiejsi historycy. Twierdza zapewniała obronę przed zbuntowanymi Kozakami i napadami Tatarów i Wołochów. Jan Zamoyski miał na kresach kilka fortów ku obronie Rzeczpospolitej: w Raszkowie; Jampolu i Krasnem. Szarogród jednak przewyższał te wszystkie fortece jako najlepiej zaopatrzony, stanowiąc poniekąd stolicę kresowych włości kanclerza. Szarogród wzbudził nawet podziw samych Turków (1634), którzy na długo po śmierci hetmana ponownie zagrozili polskim granicom kresowym.
W 1588 r. kolejny król, Zygmunt III nadał miastu prawo magdeburskie, targi sobotnie oraz trzy jarmarki: na Nowy Rok, na święto Trójcy Przenajświętszej i na św. Galla. Szarogród otrzymał prawo składu wina, wosku, soli i ryb. Od towarów zagranicznych cło było opłacane w pobliskim Barze. Kupcy z Turcji i Wołoszczyzny mieli obowiązek przez dwa dni prowadzić handel w Szarogrodzie, zanim ruszyli dalej z towarami. Herbem miasta został wizerunek św. Floriana, który miał z prawej strony tarczę z trzema włóczniami, w lewej zaś dłoni trzymał swój atrybut: naczynie z wodą do gaszenia pożarów.
Miasto zgodnie z wolą Jana Zamoyskiego otrzymało nazwę od walecznego przodka rodu Zamoyskich, Floriana Szarego. Podobnie jak w Zamościu, Jan Zamoyski wydał Żydom przywilej zezwalający na osiedlanie się w miasteczku. Poniżej zamku, nad rzeką izraelici wybudowali bożnicę w stylu mauretańskim (poniżej na widoku), która przetrwała do czasów współczesnych. W tamtym czasie była to jedyna bożnica na obszarze ówczesnego Podola.
W okresie panowania Turków nad Podolem, synagoga służyła jako dom modlitwy (meczet) wyznawcom proroka. W 1595 r. Jan Zamoyski szczególnie zabiegał o spokój na granicy z Turcją, był bowiem zaangażowany w dyplomatyczną misję osadzania na tronie multańskim Jeremiasza Mohyły. Zamoyski wezwał Kozaków do pomocy i wsparcia, ale ci odmówili prowadząc zaczepne i łupieżcze działania na tureckiej granicy. Uderzyli w końcu także na Szarogród, pustosząc i rabując jego okolice. Wiele wsi spalili doszczętnie. W Szarogrodzie ucierpiały przede wszystkim przedmieścia, ale miasto szybko wróciło do swojej dawnej świetności (1596r.).
Słowo Polskie za: przewodnicyzamosc.pl, fot. polona, 27 marca 2025 r.
Leave a Reply