Klasztor Braci Mniejszych Kapucynów w Winnicy to zabytek z XVIII wieku, położony w ścisłym centrum miasta. Kompleks budynków, którego centrum stanowił kościół Matki Boskiej Anielskiej, został wzniesiony w latach 1746–1761 kosztem starosty winnickiego Ludwika Kalinowskiego. Jednak w latach 1914–1916 zespołowi zabudowań katolickiego kościoła parafialnego (klasztor kapucynów już wówczas nie istniał, gdyż został skasowany przez rosyjskie władze carskie w 1888 roku) groziło zniszczenie ważnej części dziedzińca klasztornego – murów wokół głównego wejścia.
Na początku XX wieku fasadę tego kościoła nadal otaczały wysokie ceglane mury, które od zewnątrz nadawały kompleksowi charakter obronny. Wewnętrzna część dziedzińca zdobiły nisze (stacje Drogu Krzyżowej) – doskonale wówczas zachowane freski przedstawiające bolesną drogę Jezusa Chrystusa na Golgotę. Z punktu widzenia kompozycji, specyfiki rysunku i kolorystyki, znawcy przypisali te freski dziełu lokalnych mistrzów z końca XVIII wieku. Dziedziniec posiadał również krucyfiks, kilka starożytnych figur świętych na cokołach oraz zieleń.
Jednak według władz miejskich wartość kulturowa i architektoniczna działki, która znajdowała się naprzeciwko Alei Mikołajowskiej (obecnie ul. Soborna), nie była na tyle duża, by uniemożliwić jej rozbudowę. 2 maja 1914 roku Duma Miejska Winnicy podjęła decyzję o zamianie działki tego majątku kościelnego na inną działkę miejską. Ostatecznym celem takiej zamiany było rozebranie muru. Skarga mieszkańców miasta Bieriezowskiego i Swaryczewskiego na realizację takiej decyzji została uznana przez władze gubernialne za bezpodstawną. Zdania parafian były podzielone. Jedni widzieli możliwość budowy nowego kościoła na ziemi pozyskanej w drodze zamiany, podczas gdy inni byli kategorycznie przeciwni zniszczeniu części zabytku.
W styczniu 1916 roku piotrogrodzki „Tygodnik Architektoniczny i Artystyczny” opublikował artykuł artysty i architekta Aleksandra Staborowskiego (1870 – ?) zatytułowany „Wandalizm prowincjonalny. Kilka słów o przyszłym zniszczeniu zabytku architektury miasta Winnicy”. Autor ostrzega w nim władze miasta przed poważnym błędem – profanacją starożytnego dziedzictwa kulturowego i dogłębnie analizuje wartość kompleksu. Ważkim argumentem Staborowskiego było to, że ulica z wystającym dziedzińcem klasztornym w ówczesnych realiach umożliwiała jednoczesny przejazd tramwaju elektrycznego i dwóch powozów konnych, i to bez uwzględnienia istniejących chodników dla pieszych.
Zacytujmy autora: „Kultura polska w obecnej wojnie (Staborowski ma na myśli I wojnę światową – O.F.) przeszła ciężkie próby. Z gazet wiemy, że całe miasta, zamki, wsie, pola, wszystko zostało spalone, zniszczone, zrównane z ziemią! Nie chcę wierzyć, że te próby pogłębią zniszczenia nie tylko cennego zabytku-próbki architektury artystycznej XVIII wieku, ale także cennego reliktu polskiej ludności regionu”.
Publikacja materiału w stołecznym czasopiśmie prawdopodobnie odniosła skutek: w 1916 roku władze nie odważyły się zburzyć muru klasztornego od strony głównej ulicy Winnicy. Kolejne lata rewolucji ukraińskiej i pierwsza dekada bolszewickiej okupacji Podola również nie były czasem, w którym kwestie pomników i rozwoju miast były na pierwszym planie. Stalinowskie lata 30. XX wieku przyniosły oczekiwany rezultat: w 1933 roku, który był przerażający dla ukraińskiego chłopstwa, władze rozebrały mury klasztorne z cennymi freskami przed wejściem do świątyni.
Co ciekawe, Ołeksandr Staborowski mieszkał w Winnicy w okresie rewolucji: w 1921 roku to on opracował projekt wzniesienia granitowej kolumny na grobie członków radzieckiego oddziału, zamordowanych przez ukraińskich chłopów w pobliżu Winnicy. Kolumna ta przetrwała do dziś i stanowi obecnie pomnik upamiętniający nadanie Winnicy prawa magdeburskiego w 1640 roku
O. Fedoryshen, 16 grudnia 2025 r.
Leave a Reply