Winnica, ruiny murów pojezuickich, Napoleon Orda, XIX wiek
Lustracjami nazywano w okresie staropolskim spisy całości starostw Rzeczypospolitej w celu egzekwowania podatków do skarbu państwa, a także wyraźnego zrozumienia realnego stanu topograficznego, gospodarczego, religijnego, architektonicznego ziem Korony i Wielkiego Księstwa Litewskiego.
Spora część takich źródeł została opracowana i wydana. Natomiast mamy także lustracje, które niedostępne szerszej publiczności. Do takich właśnie należy lustracja starostwa Winnickiego z roku 1789. Oryginał tekstu znajduje się w Archiwum Głównym Akt Dawnych w Warszawie. A kopię są w Instytucie rękopisu Biblioteki Narodowej w Kijowie oraz w Centralnym Archiwum Historycznym w Kijowie.
Najważniejsza wartość takiego źródła polega na szczegółowych opisach miejscowości. Lustratorzy spisywali układy ulic miasta, wykazywali dwory poszczególnej szlachty (wymieniony został każdy dwór szlachecki wraz z podaniem imienia i nazwiska właściciela), podawali wiadomości o aktualnych budowlach, kościołach (trzy murowanych, w koło murami opasane) i cerkwiach (śś. Koźmy i Damiana; parafialna Pokrowy Bogurodzicy; bazylianów), a nawet rzeźbach (a bliżej do mostu rzeźba św. Jana pod altanką).
Oprócz szczegółowych opisów danin, czynszów, pańszczyzny (piesza i ciągła), intrat rocznych włościan starostwa Winnickiego także mamy opisy zamku w Winnicy (na Kępie za miastem zbudowany), browarów, mostów, młynów, karczem, gorzelni. Dowiadujemy się o kramarzach, piekarzach, krawcach, kusnierzach, solarzach; o kłótniach i sporach o granice między wsiami dookoła Winnicy.
Lustracje jako swoisty autoportret regionu są uniwersalnym źródłem do zapoznania nie tylko pod kątem historycznym, ale także gospodarczym, genealogicznym, socjologicznym. Swojemu potencjałowi źródłowemu dorównują wizytacjom kościelnym, fasjam (opisam majątków ziemian w Galicji w okresie zaboru Austriackiego). Dla zbadania historii ukraińskich miast i wsi są niezastąpionym i, trzeba powiedzieć, mało wykorzystywanym, materiałem.
Vitaliy Perkun, 26 sierpnia 2024 r.
