Jampol – miasto żeglugą i winnicami słynące. Część I

Pałac Zamojskich w Jampolu na pocztówce z początku XX wieku. Fot. etoretro

Jampol początku XX wieku to siedziba władz powiatowych, sądów, kantor pocztowy, stacja telegraficzna, kościół katolicki parafialny dekanatu jampolskiego pod wezwaniem Niepokalanego Poczęcia NMP, wymurowany w 1812 roku przez Władysława Dobrzańskiego, konsekrowany przez biskupa Mackiewicza, liczy parafian 1150, oprócz tego jest kaplica na cmentarzu.

O 6 wiorst niżej Jampola znajdują się katarakty czyli progi na Dniestrze. Oglądał je jeszcze nuncjusz papieski Commendoni objeżdżając Polskę za Zygmunta Augusta. Choć uznał je za mało znaczące w żegludze ale zrobił projekt otworzenia handlu z Wenecją za pośrednictwem Dniestru i Morza Czarnego. Król z Senatem zachwyceni byli tym projektem, lecz wysłani komisarze, uznali to za niemożebne.

Kiedy Jampol założony i przez kogo niewiadomo. W początkach XVI wieku był już miasteczkiem i prowadził znaczny handel. Należał początkowo do Zamojskich. Barbara Joanna Zamojska kanclerzanka koronna, wniosła go w dom Koniecpolskich. Składał on wtedy wraz z 3 miasteczkami i 3 wsiami oddzielną włość dającą rocznego dochodu 82,000 złp. W pierwszych latach hajdamaczczyzny, miejsce to było głównym przytułkiem kozaków, gdze bezpiecznie się przechowywali i skarby swoje ukrywali.

To też na mocy punktów Zborowskich w 1649 roku Jampol był w liczbie miast, gdzie dozwolono kozakom wnosić imiona swoje do rejestru i był on naznaczony pogranicznem miastem między Małorossją i Mołdawią. W 1661 roku w marcu Stanisław Lanckoroński wojewoda bracławski wpadł tu niespodzianie w czasie jarmarku i straszną rzeź sprawił. Według Kochowskiego miało tu zginąć do 10,000 ludu! Po rzezi batohskiej (1652) Tymosz Chmielnicki idąc na gody weselne 10 sierpnia zajął. Jampol, bojąc się jednak zdrady, czekał tu 10 dni, dopóki mu hospodar zakładników nie przysłał.

Po bitwio pod Selią, gdzie Lupul i Tymosz zostali pobici przez hospodara Gdrgioza, schronili się obydwa do Jampola. Tu ich oczekiwał pułkownik Nosacz, przysłany przez starogo watażkę z 16,000 kozaków i 1500 tatarów na pomoc synowi.

Zostawiwszy więc Łupnia w Raszkowie, pospieszył Tymosz na odsiecz teszczy Lupulowej i żony swej Rozandy, które się ukrywały z całemi skarbami w Suczawie. Miał Jampol wtedy zamek i był obronny. W 1710 r. Jampol był darowany (?) przez hetmana Skoropadzkiego ks. Menszykowowi (Encyklopedya większa Orgelbranda) po upadku którego znowu wrócił do buławy hetmańskiej. W 1751 r. cesarzowa Elżbieta oddała go Razumowskiemu. Jampol w tym czasie tak upadł, że posiadał zaledwie 118 domów mieszkalnych i policzony był w liczbę wsi. Należał on jakiś czas do rodziny Orłowskich. Katarzyna z Prószyńskich żona Dominika Orłowskiego, pułkownika pancernego, wystawiła tu kośoiół katolicki.

W 1795 roku po rosyjskiej okupacji Podola Jampol naznaczony był powiatowym miastem bracławskiej guberni i w tymże roku ukazem z 8 sierpnia założona tu była komora i kwarantanna.

Po skasowaniu bracławskiej guberni (1796) powiat przyłączony do podolskiej guberni W 1796 roku ukazem z 27 stycznia urzędy powiatowe przeniesione do Cekinówki, lecz gdy Dniestr to miasteczko zalał — z rozporządzenia gubernatora Essena, sądy znowu wrócono do Jampola, co w 1804 roku car Aleksander potwierdził.

Słowo Polskie za: http://dir.icm.edu.pl/pl/Slownik_geograficzny/Tom_III/396, 31 maja 2023 r.