Podstawą istnienia i działania różnych organizacji Kościoła katolickiego był i jest Kodeks Prawa Kanonicznego(KPK), na podstawie którego władza duchowna powołuje do życia dany podmiot kościelny. Tak było również w przypadku powołania do życia potężnej i prężnej organizacji o nazwie Akcja Katolicka.
W stolicy archidiecezji wileńskiej jej arcybiskup-metropolita Romuald Jałbrzykowski w 1930 r. erygował Archidiecezjalny Instytut Akcji Katolickiej w Wilnie. Oto pełna treść dekretu erekcyjnego:
DEKRET EREKCYJNY
Archidiecezjalnego Instytutu Akcji Katolickiej w Wilnie
Niniejszem w myśl kanonów 1489 – 1494 Kodeksu Prawa Kanonicznego erygujemy Archidiecezjalny Instytut Akcji Katolickiej w Wilnie, jako kościelną osobę prawną, przewidzianą kan. 100 Prawa Kościelnego i art. XVI Konkordatu.
Wspomniany Instytut przejmie zakres pracy, która dotychczas należała do tak zw. Ligi Katolickiej, działalność zaś swoją prowadzić i rozwijać będzie w myśl i podług Statutu Konstytucyjnego oraz regulaminów Akcji Katolickiej w Polsce, które do niniejszego aktu dołączamy.
Prezesem Archidiecezjalnego Instytutu Akcji Katolickiej mianujemy Pana Stanisława Białasa, Archidiecezjalnym Sekretarzem Akcji Katolickiej – księdza Franciszka Kafarskiego, Archidiecezjalnym zaś Asystentem Kościelnym Instytutu i całej Akcji Katolickiej – księdza Ignacego Olszańskiego, T. Szambelana J. Świętobliwości.
Wilno, z Kurii Metropolitalnej
dnia 18 XII 1930 r. nr 6241.
(—) + R. Jałbrzykowski
Arcybiskup – Metropolita
X. A. Sawicki.
Kanclerz Kurii
Archidiecezjalny Instytut Akcji Katolickiej w Wilnie posiadał swój regulamin, który brzmiał:
REGULAMIN
Archidiecezjalnego Instytutu Akcji Katolickiej w Wilnie
(art. 12 Statutu Konstytucyjnego).
1. Naczelne kierownictwo oraz nadzór nad Archidiecezjalnym Instytutem Akcji Katolickiej i nad całą Akcją Katolicką w archidiecezji wykonywa Ordynariusz.
2. W myśl art. 13 Statutu Konstytucyjnego z ramienia Ordynariusza czuwa Archidiecezjalny Asystent Kościelny nad tym, aby działalność Archidiecezjalnego Instytutu Akcji Katolickiej i całej Akcji Katolickiej w archidiecezji była zgodna z zasadami Kościoła katolickiego, z uchwałami Komisji Episkopatu dla spraw Akcji Katolickiej i z dyrektywami Ordynariusza.
Asystent Kościelny może brać udział we wszystkich zebraniach Archidiecezjalnego Instytutu i Rady Archidiecezjalnej Akcji Katolickiej i ma prawo wglądu do całej działalności Akcji Katolickiej w archidiecezji. Spory, wynikające z zawieszenia przezeń uchwał i zarządzeń władz Archidiecezjalnych Akcji Katolickiej, rozstrzyga Ordynariusz.
3. Archidiecezjalny Instytut Akcji Katolickiej jest instytucją kościelną o charakterze osoby prawnej, erygowaną przez Ordynariusza dekretem z dnia 18 grudnia 1930 r. Nr 6241 w myśl kanonów 1489-1494 oraz artykułów XVI i XVII Konkordatu.
Działalność Instytutu Akcji Katolickiej obejmuje archidiecezję wileńską, a siedzibą jego jest Wilno. Rokiem sprawozdawczym i obrachunkowym jest rok kalendarzowy.
4. Archidiecezjalny Instytut Akcji Katolickiej jest władzą kierowniczą i organizacyjną Akcji Katolickiej w archidiecezji i jako taki wydaje zarządzenia obowiązujące całą Akcję Katolicką na ich terenie.
5. Poza zadaniami, oznaczonymi art. 14 Statutu Konstytucyjnego, należy do kompetencji Archidiecezjalnego Instytutu Akcji Katolickiej:
a) starać się o to, aby postanowienia władz naczelnych Akcji Katolickiej były wykonane w archidiecezji w sposób uzgodniony z Ordynariuszem,
b) ustalać jednolite zasady organizacji, postępowania i sposobów pracy w Parafialnych Akcjach Katolickich,
c) uzgadniać prace organizacji, przyjętych do Akcji Katolickiej, usuwać zatargi pomiędzy niemi i bronić ich samorządu w ramach ustaw przyjętych przez Episkopat i Ordynariusza,
d) inicjować i przeprowadzać wspólne zewnętrzne czyny organizacji katolickich w archidiecezji, jak np. wspólne obchody, publiczne manifestacje katolickie, jednolita obrona moralności itd.
6. W skład Archidiecezjalnego Instytutu Akcji Katolickiej wchodzą:
a) Prezes Archidiecezjalnego Instytutu Akcji Katolickiej i
b) Archidiecezjalny Sekretarz Akcji Katolickiej.
Obu mianuje Ordynariusz.
7. Prezes Archidiecezjalnego Instytutu Akcji Katolickiej:
a) kieruje pracami Archidiecezjalnego Instytutu Akcji Katolickiej,
b) podpisuje ważniejsze zobowiązania, oświadczenia i listy Archidiecezjalnego Instytutu
Akcji Katolickiej,
c) jest kierownikiem i przedstawicielem Akcji Katolickiej w archidiecezji,
d) mianuje i odwołuje w porozumieniu z Archidiecezjalnym Sekretarzem personel biurowy Instytutu Akcji Katolickiej.
8. Archidiecezjalny Sekretarz Akcji Katolickiej wykonywa zadania Archidiecezjalnego Instytutu Akcji Katolickiej w porozumieniu z Prezesem, przyjmuje korespondencje i wszelkie posyłki pocztowe, zawiaduje majątkiem Archidiecezjalnego Instytutu Akcji Katolickiej i jest szefem biurowym całego personelu pomocniczego. Bierze udział w posiedzeniach Rady Archidiecezjalnej Akcji Katolickiej z prawem głosu.
9. Prezes i Archidiecezjalny Sekretarz pozostają w ustawicznej styczności z Ordynariuszem, którego informują o postanowieniach Naczelnego Instytutu Akcji Katolickiej, o działalności Akcji Katolickiej w archidiecezji i od którego odbierają dyrektywy i zgodę na swoje wnioski i projekty.
10. Archidiecezjalny Instytut Akcji Katolickiej składa z początkiem roku kalendarzowego Ordynariuszowi piśmienne sprawozdanie ze swych czynności i sprawozdanie finansowe za rok poprzedni oraz preliminarz na rok bieżący.
Odpis tych sprawozdań wysyła również do Naczelnego Instytutu Akcji Katolickiej.
11. Archidiecezjalny Instytut Akcji Katolickiej używa pieczęci z napisem „Archidiecezjalny Instytut Akcji Katolickiej w Wilnie“.
Prawomocne zobowiązania i orzeczenia Archidiecezjalnego Instytutu Akcji Katolickiej noszą jego pieczęć oraz podpis Prezesa i Archidiecezjalnego Sekretarza.
12. Archidiecezjalna Rada Akcji Katolickiej, złożona z członków, przewidzianych w art. 15 Statutu Konstytucyjnego, jest organem doradczym i wnioskodawczym Archidiecezjalnego Instytutu Akcji Katolickiej.
13. Mandaty członków Rady Archidiecezjalnej są osobiste i trwają trzy lata, licząc od 1 lutego 1931 roku. Mandaty członków wybieranych przez Archidiecezjalne Związki Stowarzyszeń Katolickich wygasają przed upływem trzechlecia, jeżeli mandatariusze przestają należeć do tychże Związków. Zastępstwo jest niedopuszczalne.
14. Posiedzeniom Archidiecezjalnej Rady Akcji Katolickiej, które odbywać się powinny przynajmniej raz na rok, przewodniczy Prezes Archidiecezjalnego Instytutu Akcji Katolickiej.
Zwołuje je tenże Prezes w porozumieniu z Ordynariuszem piśmiennie lub ogłoszeniem w organie Akcji Katolickiej lub w „Wiadomościach Archidiecezjalnych Wileńskich”.
Uchwały zapadają zwykłą większością głosów bez względu na liczbę obecnych członków Rady.
Protokół spisuje się natychmiast, a po przyjęciu go przez Radę, podpisuje go Prezes i Archidiecezjalny Sekretarz.
15. Na zebraniu Archidiecezjalnej Rady Akcji Katolickiej, zwołanym pod koniec roku kalendarzowego zawiadomi Prezes Radę o sprawozdaniach i preliminarzu, o których mowa w art. 10, i przedstawi swoje zamierzenia, dotyczące działalności i rozbudowy Akcji Katolickiej
w następnym roku. Rada wypowie swoją opinię w tym względzie i sformułuje swoje wnioski, które się stają miarodajne dla Archidiecezjalnego Instytutu Akcji Katolickiej po zatwierdzeniu ich przez Ordynariusza.
16. Ordynariusz może rozwiązać Radę Archidiecezjalną Akcji Katolickiej przed upływem kadencji i zarządzić jej skompletowanie w oznaczonym terminie.
Takie oto podstawy prawne obowiązywały Archidiecezjalny Instytut Akcji Katolickiej w Wilnie. A pracy Akcja Katolicka miała sporo, szczególnie w najmniejszych komórkach organizacyjnych jakim były Parafialne Oddziały Akcji Katolickiej.
Paweł Glugla, 27.02.16 r.
