Podole to region wyjątkowy i niezwykle bogaty w zabytki z różnych epok i narodów. Jeden z takich niedawno odnowionych pomników znajduje się w Strzyżawce niedaleko Winnicy. Jest to obelisk na terenie zniszczonej nekropolii muzułmańskiej, który hrabia Tadeusz Grocholski (1839–1913) urządził w miejscu pochówku 49 żołnierzy armii osmańskiej.
Podczas wojny rosyjsko-tureckiej w latach 1877-1878 w Stryżawce powstał szpital dla jeńców tureckich. W tym celu w 1877 r. rząd rosyjski wynajął pałac w Stryżawce, w którym przetrzymywano i leczono rannych Turków, część z których zmarła z powodu ran i innych przyczyn naturalnych. Z inicjatywy hrabiego Grocholskiego na terenie jego stryżawskiej posiadłości założono niewielki cmentarz muzułmański, a mianowicie na polu sąsiadującym z cmentarzami prawosławnym i rzymskokatolickim (nie zachowanym do dziś). Cmentarz otoczono fosą i obsadzono drzewami iglastymi. W 1881 roku hrabia postanowił uczcić pamięć 49 zmarłych Turków, wznosząc na terenie nekropolii symboliczny pomnik. Przy zbiorowej mogile, za pośrednictwem konsula tureckiego w Konstantynopolu (obecnie Stambuł, Turcja), pojawił się marmurowy pomnik, zwieńczony półksiężycem i pięcioramienną gwiazdą z odpowiadającym mu kaligraficznym napisem w języku staroosmańskim.
Źródło: Archiwum medialne Centrum Historii Winnicy
23 września 1889 sułtan Abdul-Hamid II uhonorował honorowy czyn Tadeusza Grocholskiego osmańskim odznaczeniem państwowym – Orderem Mecidiye (tureckie: Mecidiye) I stopnia, a później w 1898 roku osobiście spotkał się z nim i jego rodziną w pałacu w Stambule.
W XX wieku nekropolia muzułmańska z pomnikiem popadała w ruinę, a na początku lat 90. XX w. wraz z przyległym cmentarzem prawosławnym została zrekultywowana i otoczona budynkami mieszkalnymi. Kurhany zakopanych grobów utraciły swoje wizualne oznaczenia w przestrzeni, jednak miejscowi mieszkańcy używali toponimu „Turcy” w odniesieniu do zaniedbanej części cmentarza. W 2018 r. wśród gruzu budowlanego przypadkowo odnaleziono elementy pomnika, a w 2019 r. pracownicy Muzeum Winnicy przeprowadzili konsultacje społeczne i zainstalowali tablicę informacyjną na terenie zniszczonego cmentarza.
W latach 2021-2023 przy wsparciu finansowym i organizacyjnym bezpośredniego potomka Tadeusza – Henryka Grocholskiego i jego żony Mai – pomnik został odrestaurowany i uroczyście odsłonięty 28 września 2023 roku.
Pomnik żołnierzy armii osmańskiej na terenie tureckiego cmentarza wojskowego w Stryżawce jest wyjątkowym i niezwykle rzadkim przykładem sztuki osmańskiej. Jest to jeden z nielicznych historycznych nagrobków osmańskich zachowanych na Ukrainie (z wyjątkiem czasowo okupowanego Krymu), na którym inskrypcja została po mistrzowsku wykonana przez niezidentyfikowanego wysokiej klasy kaligrafa. Obecnie obiekt dziedzictwa kulturowego zlokalizowany jest dosłownie w strefie osiedli mieszkaniowych, w odległości kilku metrów od jezdni i ogrodzenia najbliższego domu. Jego lokalizacja jest oryginalna, o czym świadczą pozostałości fundamentów i odpryski odkryte podczas renowacji i kształtowania krajobrazu w 2023 roku. Pomnik składa się z marmurowej steli pomnikowej, cokołu z piaskowca i cokołu z bloków granitowych.
Głównym i najcenniejszym elementem pomnika jest pomnik nagrobny (basztasz) w formie pionowej steli, wykonany z miękkiego białego marmuru pochodzącego prawdopodobnie z południa Morza Czarnego. Stelę z obu stron zwieńczono okrągłą tarczą z wizerunkiem gwiazdy i półksiężyca oraz ozdobiono motywami roślinnymi. Na awersie wygrawerowano 14 linijek w języku starosmańskim:
„Każda dusza zasmakuje śmierci (Koran 3:185) / Wszyscy żyjący ludzie zakosztują śmierci. / W 1294 Hidżry / Kiedy wybuchła wojna między Państwem Osmańskim a Rosją / 49 żołnierzy armii osmańskiej / rannych za Ojczyznę / znalazło się w niewoli / w Stryżawce w domu hrabiego Tadeusza Grocholskiego. / Kiedy zmarli z powodu odniesionych ran i obrażeń, / hrabia Grocholski pochował ich / w roku kalendarzowym islamskim 1298 / roku chrześcijańskim 1881, wzniósł ten pomnik / Ku ich pamięci. / Niech Bóg im błogosławi.”
Na steli po prawej stronie znajdują się odłamki marmuru powstałe w wyniku upadku pomnika w nieokreślonym czasie (prawdopodobnie lata 90. XX w.). W 2023 roku stela została mechanicznie i chemicznie oczyszczona z porostów, a następnie zakonserwowana roztworem ochronnym. Stela jest osadzona na cokole. Pierwotnie, według planu Tadeusza Grocholskiego, pomnik miał kształt sześcianu, był murowany i otynkowany. Jednak przed otwarciem w 1881 roku na prośbę mułły cokół przebudowano z cegły, granitu i piaskowca na kształt prostokąta z dodatkowym urządzeniem w nim niszy rytualnej (ayaktasz) i ponownie otynkowano. Ze względu na nieodwracalne procesy zniszczenia, w 2023 roku cokół został wymieniony na podobny.
Nowy cokół wykonany jest z piaskowca. W jego górnej części widnieje orientalny ornament odtworzony z zaginionego cokołu, sam cokół zawiera niszę rytualną. Pod cokołem u podstawy znajduje się podstawa z granitowych, grubo ciosanych bloków. W 2023 roku oryginalne bloki granitowe zostały oczyszczone mechanicznie i zabetonowane. Wokół pomnika wykonano zagospodarowanie terenu: przestrzeń wyłożono płytkami chodnikowymi w formie stylizowanego białego półksiężyca na czerwonym tle oraz zamontowano tablicę informacyjną.
Ołeksander Fedoryszen, 14 października 2024 r.
Leave a Reply