Utworzenie Dowództwa Etapów Wojsk Polskich na Ukrainie w 1920 r.

Naczelny Ataman Symon Petlura wita Edwarda Rydza-Śmigłego na dworcu kolejowym w Kijowie. Fot. Wikipedia

Po odbiciu Kijowa z rąk bolszewickich przez wojska polskie i ukraińskie, Naczelne Dowództwo Wojsk Polskich wydało tajny rozkaz o utworzeniu Dowództwa Etapów Wojsk Polskich na Ukrainie (DEWP), datowany na 12 maja 1920 r. Rozkaz ten wyprzedził wizytę Naczelnika Państwa Józefa Piłsudskiego w Winnicy, przybywającego do tej tymczasowej stolicy Ukrainy na zaproszenie rządu Ukraińskiej Republiki Ludowej na czele z głównym Atamanem Symonem Petlurą.

Termin: etap w znaczeniu wojskowym etap oznaczał część obszaru własnego państwa, przeznaczoną do bezpośredniego prowadzenia wojny oraz całe terytorium nieprzyjacielskie, zajęte przez własne wojska. W tym znaczeniu etapem nazywano obszar wojenny, podporządkowany naczelnemu wodzowi. Ten z kolei dzielony był na pasy działań armii, w których wyróżniano: obszar operacyjny czyli obszar bezpośrednich działań bojowych i obszar etapowy armii. Za zorganizowanie obszaru etapowego, stosownie do potrzeb prowadzenia wojny odpowiadała służba etapowa, do której zadań należało: zapewnienie bezpieczeństwa na obszarze etapowym, zabezpieczenie i utrzymanie dróg komunikacyjnych, regulowanie ruchu na drogach etapowych, eksploatację środków i zasobów obszaru etapowego dla potrzeb wojska, administrowanie obszarem etapowym. Służba etapowa miała na celu stałe utrzymanie gotowości bojowej i operacyjnej oddziałów będących w polu, a więc materialną część koncepcji operacyjnej oraz o zabezpieczenie tyłów. Z tego też powodu wojska etapowe odgrywały ważną role w Wojsku Polskim, pośrednicząc pomiędzy wojskami tworzonymi na zapleczu kraju, a biorącymi udział w działaniach wojennych. Odpowiadały za utrzymanie porządku w strefie działań wojennych. Podlegając zwierzchnictwu Naczelnego Dowództwa Wojsk Polskich, wojska etapowe niejako zastępowały wojskowe władze terytorialne i wojskowo-administracyjne na obszarze operacyjnym, uznanym za strefę działań wojennych . W strukturze Naczelnego Dowództwa WP sprawami etapowymi zajmował się Oddział IV Etapowy Sztabu Generalnego, będącego głównym organem dowodzenia i planowania operacyjnego w Wojsku Polskim.

Pełniący obowiązki Szefa Sztabu Generalnego gen. Józef Haller nakazał gen. Janowi E. Romerowi, natychmiastowe przystąpienie do organizacji DEWP na Ukrainie. Szefem sztabu wyznaczył majora Walerego Sławka, uczestnika negocjacji polsko-ukraińskich i zaufanego oficera Józefa Piłsudskiego. Wizyta Naczelnika Państwa Polskiego i Wodza Naczelnego w Winnicy w dniu 17 maja 1920 r. przypieczętowała zawarty sojusz i dała impuls do realizacji podjętych zobowiązań nie tylko na froncie, ale również na tyłach frontu. Z dniem 25 maja powstawało Dowództwo Etapów na terytoriach całej prawobrzeżnej Ukrainy, począwszy od linii frontu z dnia 25 kwietnia, aż do zachodniej granicy terenu operacyjnego 6, 2 i 3 Armii. Granicę północną stanowiła granica guberni wołyńskiej .

Na tym obszarze miały powstać trzy Dowództwa Okręgów Etapowych (DOE): kijowskiego w Kijowie, wołyńskiego w Żytomierzu i podolskiego w Barze. Dodatkowo podporządkowano Dowództwo Okręgu Etapowego Równe i DOE Płoskirów. Niższym szczeblem organizacyjnym były Dowództwa Powiatów Etapowych, obsadzane przez oficerów powiatowych „z posiłkowym aparatem”. W miarę posuwania się frontu na wschód planowano rozszerzanie granicy odpowiedzialności DEWP.

Zadania i kompetencje Dowództwa Etapowego, zlokalizowanego w Winnicy były bardzo szerokie, były to m.in.: piecza nad wykonaniem traktatu polsko-ukraińskiego, współpraca z władzami ukraińskimi i pomoc w organizacji armii ukraińskiej, zabezpieczenie tyłów armii polskich operujących na Ukrainie, zaopatrzenie wojsk polskich na Ukrainie w żywność, furaż i pieniądze, kontrola i pomoc w organizacji ukraińskich struktur administracyjno-politycznych. W kompetencji dowództwa leżało również eksploatacja oraz wojskowe zabezpieczenie linii komunikacyjnych do tych stacji końcowych, do których będzie się odbywał normalny ruch, w tym sprawy porządkowe i karno-sądowe. DEWP miało funkcjonować do czasu zorganizowania ukraińskich wojsk etapowych i przejęcia przez władze ukraińskie zdobytych terenów .

Planowany czas funkcjonowania Dowództwa Etapowego WP na Ukrainie był tożsamy z planami Naczelnego Dowództwa WP, które w rozkazie z 8 maja 1920 r. stwierdziło: „Okupacja polska Ukrainy musi być rachowana nie na lata, ale na miesiące. Im prędzej zostaną stworzone regularne wojska ukraińskie, im wcześniej wyjdą one na front, by dalej ziemię Ukrainy spod jarzma bolszewickiego uwalniać, w tym dogodniejszym położeniu znajdzie się Państwo Polskie” .

Kolejny rozkaz Naczelnego Dowództwa WP z 24 maja 1920 r., był zatytułowany „Organizacja służby bezpieczeństwa na terenie Dowództwa Etapów Wojska Polskiego na Ukrainie”. Na jego mocy przy Dowództwach Grupy Etapów – Wołyń, Podole i Kijów, utworzono trzy oddziały służby bezpieczeństwa. Funkcjonując pod nazwą Dowództwa Centralne Żandarmerii, odpowiadały za bezpieczeństwo wojsk polskich i ukraińskich. O specyficznych funkcjach Dowództwa Etapowego WP na Ukrainie, świadczy podporządkowanie mu jednej dywizji piechoty i batalionów etapowych.

O pracach nad utworzeniem dowództwa wiemy m.in. dzięki pamiętnikom gen. Jana E. Romera. 28 maja generał odbył rozmowy z rządem ukraińskim w Winnicy. Pisał o tym: „Polska potrzebuje silnej Ukrainy i chce jej szczerze pomóc, a ze swej strony dla rozwinięcia armii do maksimum, potrzebuje z Ukrainy pomocy w żywności i koniach; uzyskałem obietnice. Wyjaśniłem i inne rozmaite, podane mi jeszcze w Warszawie wątpliwe kwestie i nabrałem wrażenia, że przymierze między obu państwami ma warunki realności (…)” .

Od swych ukraińskich rozmówców uzyskał obietnice współpracy, pisał: „Minister wojny, płk. Solski (…) obiecuje współdziałanie w zabezpieczeniu tyłów i remoncie koni dla armii polskiej; zastałem u niego szefa sztabu Wojsk Ukrainy i pierwszego kwatermistrza (gen. Dediusza [Dadiudsza] i gen. Singera [Sinklera])”. Spotkanie z Symonem Petlurą również dotyczyło pomocy ukraińskiej w zakresie żywności, koni i organizacji komunikacji. „Ataman jasno i stanowczo określił swoje stanowisko w współpracy obu państw, koniecznej ze względu na położenie geograficzne i polityczne, i swoja wiarę w żywotność tego programu. Zaznaczył, że najpierw zdobywa zaufanie narodu dla swoich celów, dla swojej pracy, a zdobywszy je, obiecuje porwać naród do pracy, odpowiadającej zaufaniu zdobytemu dla swoich idei (…)”. Deklaracje współpracy nie usunęły wszystkich trudności, choćby sprawa polskiego zarządu nad liniami kolejowymi napotkała opór strony ukraińskiej, dążącej do zachowania suwerenności w tej dziedzinie.

Człowiekiem, który miał łagodzić sprzeczne nieraz interesy był Henryk Józewski – „mąż zaufania” obojga rządów, władający trzema językami (polskim, ukraińskim i rosyjskim) Polak urodzony w Kijowie. W rządzie S. Petlury objął tekę Wiceministra Spraw Wewnętrznych z zadaniem pomocy w tworzeniu cywilnej administracji oraz wykonywaniu specjalnych zadań swych ukraińskich i polskich przełożonych.

Utworzenie Dowództwa Etapów Wojsk Polskich na Ukrainie w maju 1920 r., było konsekwencją zapisów polsko-ukraińskiej konwencji wojskowej zawartej 24 kwietnia 1920 r. Umożliwiło wypełnianie zobowiązań sojuszniczych polskich i ukraińskich.

Jacek Magdoń

dr Jacek Magdoń, historyk w Instytucie Pamięci Narodowej Oddział w Rzeszowie, zajmuje się historią XIX i XX wieku. W wydawnictwach Winnickiego Obwodowego Muzeum Krajoznawczego opublikował artykuły naukowe: Dowództwo Etapów Wojsk Polskich na Ukrainie z siedzibą w Winnicy w 1920 r., [w]: Mista i mistecka Podillia wid dobi Sredniowiczcia do poćatku XX st., Winnicia 2016, s. 572-583 oraz Jan Edward Romer, Memuary. Urywok, [w:] Winnycia u spogadah. Poćatok XX st. – 1920 r., Winnycia 2017, s. 827-834 (biogram i opracowanie fragmentu wspomnień).

Źródła:

Odziemkowski, Leksykon wojny polsko-rosyjskiej 1919-1920, Warszawa 2004.
Odziemkowski, Polskie formacje etapowe w Galicji Wschodniej, na Wołyniu i Ukrainie w latach 1918-1920, Warszawa 2019.
Magdoń, Dowództwo Etapów Wojsk Polskich na Ukrainie z siedzibą w Winnicy w 1920 r., [w]: Mista i mistecka Podillia wid dobi Sredniowiczcia do poćatku XX st., Winnicia 2016, s. 572-583.

Słowo Polskie, 23 kwietnia 2020 r.