Ratusz w Brzeżanach. Zdjęcie z początku XX wieku. Fot. Wikimedia
Brzeżany. Miasto, JO z xiążąt Czartoryjskich, Lubomirskięi, marszałkowy w. Koronnej dziedziczne. Ozdobione zamkiem wspaniałym i ufortyfikowanym, w którym obmurowaniu kościół zanikowy sławny grobami wielkiego domu Sieniawskich, wspaniałemi mauzoleami i nadgrobkami ozdobiony, był kiedyś pod dozorem XX. Kommunistów Bartoszkami zwanych, którzy i w szkołach tu swoich uczyli dzieci.
Miasto po większej części drewniane, z kościołem farnym murowanym wspaniałym; był tu proboszczem JW. JX. Kryszpin Cieszkowski, biskup nisseński, prałat zacnej senatorskiej familii, wielkiej pobożności i doskonałości. Tak że jest na górze za miastem kościoł i klasztor murowany XX. Bernardynów.
W rynku zaś samym sławnej i nieśmiertelnej pamięci pan JO. xiążę August Czartoryjski, wojewoda generał ziem ruskich, wymurował cerkiew wspaniałą, w której ze skarbcu domu Sieniawskich brzeżańskiego, złożył rękę prawą ś. Jana Chrzciciela, bez palców, tylko z członkiem wielkiego palca, w trumience wyzłacanej, z kłódką jednego korala, i z wielką paką autentyków, greckich i ruskich z pieczęciami, cesarzów wschodnich i siążąt panujących, ruskich, i patryarchów.
Tenże pan, wiedząc, że w okolicach Brzeżan są wielkie stawy a chcąc pamięci godne dzieło wspaniałości w potomność uczynić, kilkunastoletnią pracą, spezą, kosztem i nakładem groblą niezmiernej szerokości i długości pod miastem usypał, na kilku stawach dawne zburzywszy groble; tej przeto rozległości, długości staw uczynił, iż przewyższa tarnopolski, płotycki, kapliński, gliński, zborowski, załoziecki i inne.
Niedaleko miasta jest dom rozkoszny z pałacem murowanym Raj nazwany, z ogrodem zwierzeńcem, przez które rzeczka naturalna płynie z mostami dla komunikacyi poprzek ulic.
Korupatniki. Wieś niedaleko Brzeżan, gniazdo domu i nazwisko domu hrabiów Kuropatnickich , weszło w dom Sieniawskich.
Mogielnica. Wieś, przedtym starostwo domu Skrzetuskich.
Budyłow. Nad stawem płotyckim wieś, przedtym hrabiów Kuropatnickich, teraz domu hrabiów Bilskich.
Płotycza. Wieś, w której grobla szczupła według wielkości stawu, z wielkiemi jednak śluzami i upustami.
Kozowa. Miasto dziedziczne JW. z Potockich Moszyńskiej, stolnikowy Koronnej, z pałacem wymurowanym nowo. Stada tu wielkie, ztąd piękne i liczne jezdne konie wychodzę.
Byszki.
Potok.
Wybodow. Wsie dziedziczne z domem mieszkalnym JW. z Pociejów Humieckiej, stolnikowy Koronnej, od lat dwudziestu przeszło we Lwowie mieszkającej pani.
Krasne. Wieś i las sławne monastyrem JX. Bazylianów.
Uniow. Wieś sławna opactwem bazyliańskim, na którym był JW. JX. Turzański z Szeptyckiej urodzony — rodzony siostrzeniec Atanazego metropolity niegdyś.
Podkamień. Miasto z pałacem JO. xitcia Dymitra Jabłonowskiego, starosty kowelskiego, kawalera orderów polskich i ś. Huberta.
Firlejów. Z probostwem , na którym był niegdyś JX. Chmielowski, sławny pisarz ksiąg pod tytułem Nowe Ateny i innych.
Fraga. Tegoż xiążąt Jabłonowskich domu, z kościołem i klasztorem XX. Bernardynów.
Nowosiółki. Wieś, domu Humieckich , z pałacykiem i kaplicą domową.
Bursztyn. Miasto z pałacem niegdyś JW. Benue, kasztelana warszawskiego i posła niegdyś do Turek. Teraz córki jegoż JW. Rzewuskiej, marszałkowy w. Koronnej. Był tu kościoł i klasztor XX. Trynitarzów.
Bukaczowce. Miasto niegdyś domu Łuczewskich, i od nich tu jest kościoł i klasztor z ogrodem XX. Reformatów fundowany.
Strzeliska.
Swirż. Miasto, JW. hrabi Sierakowskiego, kawalera orderu opatrzności.
Wybranówka.
Berendowce.
Stratyn.
Martynów. Miasta te Żydami osiadłe.
Rohatyn. Miasto, z pięknym miedzy fosami domem, niegdyś bogatego domu Łabędzkich starostwo, teraz za Dobromil zamienione. Dziedzictwo JO. Zofii z Korwinów hrabiów Krasińskich , xiężny Lubomirskiej, kasztelanowy krakowskiej.
Dunajów. Miasto, z pałacem. Tu bywała niekiedy zimowa rezydencya arcybiskupów lwowskich.
Narajów. Tychże arcybiskupów.
Przemyślany. Miasto, klasztorem i kos’ciołem niegdyś Obserwantów Dominikanów zaszczycone.
Kniehynice.
Pomorzany. Miasto do Żółkiewszczyzny niegdyś należące.
Olszanica. Wieś z pięknym stawem, dziedziczna JW. hrabi S. P. R. a Deym, prezesa fori nobiliurn.
Rzeki płyną w tym cyrkule.
Strypa, Złota i Gniła Lipa.
Obfituje ten cyrkuł w stawy wielkie, w pasieki niezliczone, w pola bardzo rozległe, w sianożęcie wielkie, łąk tu błotnych nie używają prawie nad rzekami, w śliczne stada koni, w bydła, w lasy dębowe; po lasach tu wiele dobrych drzew fruktowych, jako to: śliwek, wiszeń, trześni; ptastwa
mnóstwo na stawach lóżnegu, a na stepach pardwy, dropie, gęsi dzikie.
Dróg tu murowanych nie masz jeszcze w tym cyrkule.
SP za: „Dokładny opis Królestw Galicji i Lodomerii powtórnie wydanych we Lwowie nakładem Wojciecha Manieckiego w roku 1858”, 4 lipca 2023 r.
