Na przełomie XVIII i XIX wieków polski szlachcic Antoni Żmijewski założył w dawnym budynku kapituły unickiej w Kamieńcu Podolskim polski teatr, który mieścił się tutaj do 1803 roku, kiedy to został przeniesiony na plac Ormiański.
Grały w nim wówczas różne polskie teatry wędrowne. W 1803 roku jeden z ojców teatru polskiego Jan Nepomucen Kamiński (1777 – 1855) założył w „mieście na kamieniu” zawodowy teatr polski, który prowadził do 1805 roku.
Przed 1826 roku teatr ten występował we własnym stałym budynku, a w 1856 roku polski ziemianin J. Piekarski wzniósł w mieście nowy budynek teatru.
Teatr w Kamieńcu był do 1832 roku całkowicie polski, natomiast w latach 1832-1861 o mieszanym polsko-rosyjskim repertuarze.
W teatrze tym grało wielu popularnych i zasłużonych aktorów. Czynnych w mieście było nadal kilka kościołów i klasztorów katolickich. W 1832 roku została założona w Kamieńcu Podolskim pierwsza drukarnia. Założył ją Polak Wagnera, którego sprowadził na Podole w 1831 roku do swych dóbr koło Dunajowców ziemianin Marchocki do Minko.
Wydała ona kilka książek do nabożeństwa i religijnych, „Directorium officii divni za r. 1846” i tomik fraszek Kowalskiego.
Rosjanie postanowili zlikwidować polski charakter Kamieńca Podolskiego i utworzyli w mieście diecezję prawosławną, seminarium prawosławne, diecezjalną szkołę dla córek duchownych prawosławnych, gimnazjum rosyjskie i „Ioanno-Predtieczenskoje Bratstwo”. Ale jak słaba była rosyjskość miasta udowadniają następujące fakty: zrusyfikowany Teatr Polski upadł, pomimo subsydium rządowego, tak samo jak, po jednym tylko roku wydawania – w 1881 roku pismo rosyjskie „Listok Podolskij”.
Po rewolucji 1905 roku w Rosji carat musiał pójść na pewne ustępstwa tak wobec Polaków jak i licznych narodowości zamieszkujących cesarstwo. Polskość Kamieńca Podolskiego wybuchła z nową siłą.
Po 1905 roku działały w mieście następujące polskie instytucje i organizacje: Towarzystwo Ochrony dla Dzieci (Aleksander Sadowski, Ignacy Chełmiński i Edmund Farenholc), Towarzystwo Pomocy dla Uczącej się Młodzieży (założyciel dr Józef Rolle), Polskie Towarzystwo Dobroczynności (prez. Stanisław Czerwiński), Polskie Stowarzyszenie Kobiece „Praca” (prezeska hr. A. Starzyńska), Towarzystwo Spożywcze Oficjalistów (prez. Stanisław Żukotyński), Syndykat Rolniczy (dyr. Stanisław Mroziński), Towarzystwo Lekarskie, Towarzystwo Przyrodnicze (prof. Piotr Buczyński). Aleksander Prusiewicz zakłada Muzeum Archeologiczne, dr Ming Techniczną Szkołę Realną, a Tadeusz Hanicki Szkołę Muzyczną.
Powrócił do Kamieńca Podolskiego polski teatr. Polskie występy teatralne zapoczątkowały po tak długiej przerwie, w lutym 1906 roku występy teatru objazdowego Bolesława Bolesławskiego, który był wybitnym aktorem i reżyserem, dyrektorem teatrów w Lublinie, Łodzi i Petersburgu.
Słowo Polskie na podstawie tekstu Mariana Kałuskiego, 30.03.17 r.
