Tematem obrazu ]ana Matejki jest zawarcie unii polsko-litewskiej 1 lipca 1569 roku w Lublinie. Faktycznie Matejko połączył dwa momenty związane z tym wydarzeniem: nawoływanie króla do podpisania unii oraz zaprzysiężenie aktu unii.
Po kilku miesiącach trudnych rozmów, po przezwyciężeniu wielu uprzedzeń i narastającej nieufności, szczególnie ze strony panów litewskich, udało się doprowadzić do podpisania aktu unii.
Było to możliwe dzięki osobistemu zaangażowaniu króla Zygmunta Augusta, który, nie zważając na protesty oponentów w końcu arbitralnie podjął decyzję o zawarciu unii. Postanowień więc, że Polska i Litwa, odtąd zwane Rzecząpospolitą Obojga Narodów, będą miały wspólny sejm, wspólnie obieranego władcę i będą prowadzić wspólną politykę zagraniczną. Wojsko, skarb, sądownictwo, urzędy były oddzielne. Doszło do trwałego połączenia Królestwa Polskiego i Wielkiego Księstwa Litewskiego.
Dzięki zawarciu unii lubelskiej powstało jedno z największych państw europejskich, które przetrwało ponad 200 lat.
Przedstawione przez Jana Matejkę wydarzenie rozgrywa się w sali renesansowej zamku lubelskiego.
W Unii lubelskiej, podobnie jak w przypadku innych swoich dzieł, Jan Matejko starał się przedstawić najważniejsze problemy związane z głównym tematem obrazu. Dlatego pojawiły się akcenty ruchu egzekucyjnego oraz problem
tolerancji religijnej. Znając dobrze późniejszą historię Polski, Matejko poruszył na obrazie również problem wierności Prus Książęcych. Utrzymując się w nurcie „krzepienia” serc rodaków, Jan Matejko pokazał w tym dziele obraz Rzeczypospolitej silnej i stabilnej, mimo wielu różnic. Obraz powstał dla uczczenia trzechsetnej rocznicy zawarcia unii lubelskiej. Prace nad dziełem trwały trzy lata, od 1867 do 1869 roku.
1. Książę pruski
Książę pruski Albrecht Fryderyk Hohenzollern (1568-1578), lennik Korony, zrywa się do przysięgi. Robi to bardzo gorliwie, co może świadczyć o chęci przypodobania się królowi. Jego pozycja nie jest jeszcze mocna, zaledwie rok wcześniej przejął władzę w Prusach po swoim ojcu, też Albrechcie. W Lublinie, nieco później, bo 19 lipca, złożył hołd lenny Zygmuntowi Augustowi.
2. Król
Zygmunt II August, ostatni król Polski (1548-1572) z dynastii Jagiellonów, stoi na środku sali z krucyfiksem w prawej uniesionej ręce, na tle wiszącego na ścianie arrasu z godłem Rzeczypospolitej. Właśnie Zygmunt August był największym orędownikiem zawarcia unii. Wysoko uniesiony krucyfiks symbolizuje wspólną dla obu narodów wiarę chrześcijańską.
3. Kardynał Hozjusz
W fotelu siedzi kardynał Stanisław Hozjusz (1561-1579), który błogosławi zgromadzeniu. Czyni tak, ponieważ był zwolennikiem unifikacyjnej, centralistycznej polityki króla.
4. Zwolennicy Unii
Z fotela zsuwa się, by przyklęknąć, jak wielu innych na tej sali, sędziwy biskup wileński (1556-1579) Walerian Protasewicz Suszkowski. Był on gorącym zwolennikiem unii lubelskiej. Nie mógł być obecny w tym czasie na zamku, podeszły wiek i choroba uniemożliwiły mu wzięcie udziału w tym wydarzeniu. Matejko, umieszczając biskupa na obrazie, oddawał w ten sposób hołd osobie, która wiele uczyniła dla zbliżenia obu narodów. Biskupa stara się podtrzymać Jan Łaski (1499-1560), protestant i zwolennik zjednoczenia wyznań w jeden kościół narodowy. Ten najwybitniejszy działacz polskiej reformacji nie mógł być wtedy w Lublinie, ponieważ zmarł w 1560 roku.
5. Przysięga
Arcybiskup gnieźnieński i prymas Jakub Uchański (1562-1581) odbiera przysięgę od klęczącego przed nim kasztelana krakowskiego Marcina Zborowskiego (1562-1565). Kasztelan trzyma prawą rękę na Ewangelii, bardzo bogato iluminowanej, a drugą przytrzymuje zwój aktu unii.
W rzeczywistości Zborowski nie żył już od czterech lat, ale był gorącym zwolennikiem ujednolicenia podstaw ustrojowych Polski i Litwy, stąd zapewne jego obecność na obrazie. Treść przysięgi odczytuje biskup krakowski Filip Padniewski (1562-1572), stojący za prymasem. Był on współtwórcą – wraz z Franciszkiem Krasińskim, podkanclerzym koronnym – polskiej wersji projektu unii.
6. Zapowiedź zwycięstw Rzeczypospolitej
Chorągiew z Archaniołem Michałem, godłem Rusi, trzyma w dłoni późniejszy kasztelan bracławski książę Michał Wiśniowiecki (zm. 1616). Symbolizuje ona ziemie, które w tym czasie przyłączył do Korony król. Zygmunt August. Książę dał początek wielkiej fortunie i potędze rodu Wiśniowieckich na wschodzie. Było to możliwe między innymi dzięki unii i przyłączeniu części Wielkiego Księstwa Litewskiego do Korony. Jego syn Jeremi (zwany Jaremą), wojewoda ruski zasłynął w czasie tłumienia powstania Chmielnickiego (1648—1651). Wnuk księcia, też Michał, został w 1669 roku kolejnym, po Wazach, królem elekcyjnym w Polsce.
Obok księcia stoi wojewoda bracławski (1566-1571), hetman polny litewski (1567-1571), książę Roman Sanguszko. Matejko chcąc nawiązać do późniejszych, siedemnastowiecznych sukcesów wojsk Rzeczypospolitej, których symbolem była husaria, odział Sanguszkę w zbroję i skrzydła husarskie.
7. Anna Jagiellonka
Siostra króla, Anna Jagiellonka (1523-1596), której nie było w dniu zawarcia unii w Lublinie, ma symbolizować kontynuację dynastycznej polityki Jagiellonów po rychłej już śmierci brata w 1572 roku. W 1575 roku została wybrana na królową
Polski i w 1576 koronowana wraz z mężem, Stefanem Batorym.
8. Przeciwnik unii
Za składającym przysięgę Marcinem Zborowskim klęczy z mieczem w dłoni, reprezentujący Litwę I kanclerz (od 1566) i późniejszy hetman wielki | litewski (1553-1566 i 1576-1584) Mikołaj I Radziwiłł, zwany Rudym. Zdecydowany l przeciwnik unii, jako jedyny litewski senator nie złożył pod aktem swojego podpisu. Wyciągnięty miecz ma symbolizować wrogą postawę wobec króla i unii.
9. Dokumenty unii
Porozrzucane bez ładu dokumenty n stóp króla są aktami poprzednich nnii, poczynając od unii w Krewie z 1385 roku. Przypominają długi i trudny proces pełnego jednoczenia aę obu krajów – od unii personalnej do unii realnej.
Na podstawie tekstu Włodzimierza Chybowskiego (Malowane dzieje Polski), 18.03.15 r.
Oryginalny wygląd obrazu Jana Matejki z 1869 roku
