Teren powiatu lubomelskiego II RP jeśli chodzi o zasięg terytorialny, nie ma za sobą tradycji specjalnie ważnych historycznie. Pod względem formalnym teren regionalnie jest tworem dopiero ostatnich czasów, gdyż przedtem wchodząc politycznie w skład Ziemi Chełmskiej, a podczas zaborów w skład guberni Wołyńskiej. Po odzyskaniu Niepodległości, wydzielonym został jako powiat z części powiatu Włodzimierskiego.
Główną karmicielką terenu jest rzeka Bug. Dzieje historyczne, a i prahistoryczne pobrzeża tej rzeki poprzez notatki historyczne dają wskazówki gdzie szukać przebiegu dziejowego terenu, oraz jakiego pochodzenia jest przynależność plemienna ludności.
Z dzisiejszego stanu stosunków etnograficznych, przejawiających się w faktach występowania elementu polskiego czy ruskiego w powiecie lubomelskim nie wiele by można wywnioskować.
Stosunki te bowiem są wytworem długoletniego procesu, częściowo w przedhistorycznym okresie, a głównie w czasach historycznych dokonanego.
Teren powiatu pokryty w całości prawie puszczami, bardziej niż inne ziemie polskie nie przedstawiał terenu nęcącego dla kolonizacji dawnych Polan, czy Russów. Tradycja historyczna wykazuje na tym obszarze zasięgi Wołynian, którzy u Nestora, obok tej ogólnej nazwy noszą miana szczegółowe Dulębów i Bużan.
Przyjmuje się zwykle, że Dulębowie to Wołynianie zachodni (lewy brzeg Buga), a Bużanie—Wschodni (prawy brzeg Buga). O zasięgu Wołynian nie da się nic pewnego powiedzieć,
podobnie jak o rozciągłości Wołynia.
Przed usadowieniem się Rurykowiczów w Kijowię (882 r.) Dulębowie i Bużanie żyli odrębnem życiem plemiennym.
Podbicie przez Rurykowiczów mogło nastąpić dopiero koło roku 981, to jest równocześnie z odbiciem tak zwanych Grodów Czerwieńskich. Dla Polski był to okres schyłku panowania Mieszka I, w którym Rurykowicze dotarli do linji środkowego Buga, względnie ją przekroczyli, a tym samym przez podbój Wołynia dotarli do południowo-wschodnich granic dzierżaw Piastowskich.
Linia rzeki Bug stała się tu terenem zmagań i rywalizacji polsko-ruskiej na przestrzeni od X do XIII wieku, względnie do XIV. Z tym momentem całe Nadbuże środkowe stało się terenem strategicznym przemarszu w drodze na Kijów, oraz jedną z arterii handlowych, którą przywożono do Polski skóry, wosk, miód i niewolnika.
Tu też starły się w końcu dziewiątego stulecia dwa wpływy chrystjanizacyjne. W roku 963 przyjęła Polska chrześcijaństwo w osobach przedstawicieli dynastii, a Ruś Kijowska to znaczy Włodzimierz przyjął chrześcijaństwo dopiero w roku 988.
Przed rokiem 981, to jest przed zetknięciem się wpływów politycznych z jednej strony Mieszka I, z drugiej zaś Włodzimierza można przypuszczać śmiało, że jeszcze tu nad Bugiem środkowym i górnym panowało w całej pełni pogaństwo.
Historiografia polska stwierdza, że dzierżawy Bolesława Chrobrego sięgały do środkowego Buga i stąd też wpływy chrześcjaństwa zachodniego na tam zamieszkałe plemiona. Pamiętne czasy wyprawy Bolesława Chrobrego na Kijów i rok 1018, kiedy Polska odzyskała Grody Czerwieńskie, wówczas to Jarosław stawiał bezskuteczny opór zwycięzkim wojskom polskim z Wołynia nad Bugiem.
Od tego jednak czasu w przebiegu zdarzeń historycznych, teren obecnego powiatu lubomelskiego był prawdopodobnie terenem przemarszów ciągłych wojsk, czy to idących na zachód, czy też na wschód.
Po śmierci Bolesława Chrobrego w roku 1026 skóro tylko na Rusi zakończyły się walki domowa, przymaszerowywał tu prawdopodobnie niejednokrotnie Jarosław. Cały wiek XI charakteryzują w dziejach terenu środkowego nadbuża marsze bojowe.
Ziemia przechodziła tu wciąż z rąk polskich włodarzy pod panowanie to Jaropołka Izasławowicza ks. Wołyńskiego, to synów Rościsława. Był to okres skurczenia się w ogóle dzierżaw polskich od strony Wołynia połączony nawet z utratą pierwotnej linii Bugu na czas pewien u schyłku wieku XI. Przypuszczalnie w tym czasie teren powiatu lubomelskiego podlegał bądź pośredniej, bądź bezpośredniej władzy książąt Wołyńskich (Włodzimierskich), którzy w okresie wieku XII
częste na Zabuże czynili wypady wojenne.
Bolesław Krzywousty dla zyskania spokoju od strony Wołynia, był zmuszony wejść w koligacje z książętami Wołyńskimi.
W okresie rządów Władysława II nastąpiło zbliżenie między Piastowiczami i Rurykowiczami, ze względu zwłaszcza na plany misji kościelnej na Rusi. Dzięki temu i tu nad Bugiem nastąpiło zapewne uspokojenie.
W połowie też XII stulecia ksiąstewka ruskie na Wołyniu i nad Bugiem straciły oparcie o Kijów względnie spod jego wpływów się wyemancypowały. Pod koniec XII stulecia do roku 1215 Leszek Biały ugruntował swą władzę na wschód od ziemi lubelskiej i władał bezpośrednio ziemią na Nadbużu środkowym.
Po roku 1215 stracił te zdobycze w czasie wojny na rzecz Daniela Halickiego. Gdy za Władysława Łokietki rozpoczął się proces scalenia Państwa Polskiego, szereg ksiąstewek ruskich do których należało i księstwo Chełmskie, jako takie, a więc i teren obecnego powiatu lubomelskiego pozostało nietknięte. Łokietek jednak nie zrezygnował całkowicie z posiadłości, które miała Polska za czasów
Bolesława Chrobrego.
W roku 1323 wymarli ostatni książęta Rusi Czerwonej z rodu Monomacha i ziemie wschodnie wraz z tronem halickim objął książę mazowiecki, siostrzeniec Andrzeja i Lwa Monómachowiczów-Bolesław Jerzy II Trojdenowicz.
Opis ilustracji: Kościół pw. Św. Trójcy w Lubomlu, 1934 r., Polona
Leave a Reply