Zaleszczycki deptak. W tle kościół rzymskokatolicki. Fot. Redakcja
Zaleszczyki kojarzone są przeważnie ze słynnym polskim kurortem i dramatyczną ucieczką Polaków przed Niemcami we wrześniu 1939 roku. Dzisiaj jest to niewielkie miasto nad Dniestrem na pograniczu obwodów tarnopolskiego i czerniowieckiego z licznymi zabytkami z czasów polskich oraz austriackich.
Zaleszczyki na przełomie XIX i XX stuleci to miasto powiatowe na lewym brzegu Dniestru, przy samej granicy Bukowiny, W 1890 roku liczyło 5761 mieszkańców (712 rzym.-kat, 481 gr.-kat., 4513 Izraelitów., 44 innych wyzn.; 5312 Polaków, 305 Rusinów, 110 Niemców).
Parafia rzymskokatolicka, dekanat jazłowiecki. Założył ją Stanisław Ciołek Poniatowski, kasztelan krakowski, w roku 1784. Do parafii nałeżą: Bedrykowce, Błyszczanka, Dobrowlany, Duninów, Dupliska, Dżwiniacz, Gródek, Holihrady, Kasperowce, Kożelniki, Kułakowce, Lisieczniki, Pieczarna, Szczytowce, Dhryńkowce, Wiaiatyńce. Zaleszczyki Stare, Zazulińce, Żeżawa (Rzeźawa) i Żyrawka.
Kościół murowany, ukończony w roku 1824, p.w. św. Stanisława. Na płaskiem sklepieniu są malowidła przedstawiające sceny z życia św. Stanisława (wskrzeszenie Piotrowina i sąd św. Stanisława). Parafia grecko-katolicka w miejscu, dekanat zaleszczycki. Cerkiew parafialna, p. w. św. Trójcy, murowana, z wielką banią pośrodku, białą blachą pokryta.
Zaleszczyki mają także kościół ewangielicki i przy nim parafią ew.-augsb., utworzoną r. 1759. Kościół obecny z r. 1760.
Zaleszczyki są siedzibą urzędu powiat., sądu powiat., urzędu pocztowego, i tel., rady powiatowej, urzędu miar i wag.
Istnieje tu szkoła etat. 5-klas. męska i 5 klas, żeńska, z językiem wykład. polskim. Jest też browar, gorzelnia i cegielnia. Kasa pożyczkowa gminna miejska ma kapitału 14869 złr., a gmina chrześciańska ma oprócz tego kasę pożyczk. z kap. 6390 złr.
Fundusz ubogich założony został w r. 1827 przez c. k. starostę Jana Niteckiego, dla wspierania potrzebujących, kapitał funduszu tego wynosił 648 złr.
Dokumentem, wydanym dnia 30 sierpnia 1754 r., nadaje August III przywilej na 4 doroczne targi w Zaleszczykach, w kluczu diwiniackim, w dobrach Stanisława Ciołek Poniatowskiego, kasztelana krakowskiego (Dodatek do Gaz. lwowskiej, 1854, Na 18).
W roku 1766 podniósł Zaleszczyki król Stanisław August do rzędu miasta. W owym czasie zaprowadzono tu przez osadników niemieckich wyrób płócien cieńkich, kamlotów, sukna itp.
Z czasem podupadły te gałęzie przemysłu. W roku 1854, w czasie wojny krymskiej, fortyfikowano Zaleszczyki z wielkim nakładem pieniężnym. Fortyfikacje okalały miasto po jednej i po drugiej stronie Dniestru. Obecnie są one w przeważnej części zniszczone.
Słowo Polskie za: Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, fot. Redakcja, Tom XIV, 25 czerwca 2023 r.
