Twórczość Szewczenki w ocenie polskich pisarzy i poetów XIX-XX wieków

Portret Tarasa Szewczenki pióra Szternberga, 1840 r. Fot. domena publiczna

Polacy chronologicznie pierwsi po Ukraińcach zwrócili się ku reprodukcji postaci Tarasa Szewczenki.

20 września 1848 roku lwowskie wydawnictwo „Dziennik Ruski” opublikował (pod inicjałami N./.) wiersz napisany czcionką łacińską „Męczennikom wolności z 1347 roku”, przepojony szczerym współczuciem dla „braciszków” kijowskich i w ogóle dla Ukrainy, wiarą w jej zmartwychwstanie. M. Woźniak w refleksji „Pierwszy wiersz ku czci Cyryla i Metodego i jego autor” (Dilo. 1934. 15-20.III) udowodnił, że autorem wiersza jest polski poeta H. Jabłoński.

Wiersz „Do brata Tarasa Szewczenki” E.W. Żeligowskiego (podpisany pseudonimem Antoni Sowa) również poświęcony jest Szewczence, wpisany przez autora do dziennika 13 maja 1858 r., aczkolwiek utwór ten powstał wcześniej. W nieco innej redakcji wszedł do księgi „Poezje Antoniego Sowy” (Petersburg, 1858 r.).
Poezję Żeligowskiego badał M. Gasko w artykule pt. „Pierwszy polski wiersz poświęcony Szewczence” (Ojczyzna. 1963. Nr 5. s. 166-170). W II połowie XIX wieku pojawiły się inne natchnione postacią Szewczenki wiersze polskich poetów. Wśród nich „Wspomnienie śmierci Tarasa Szewczenki” (1862) i „Tarasowa mogiła” (1865) J.B. Zaleskiego. Poezję tego ostatniego przepełnia poczucie szacunku dla Szewczenki i rozumienie wagi pokojowego współistnienia dwóch narodów – Polaków i Ukraińców.

Tarasowi Szewczence poświęcony jest wiersz B. Komorowskiego „Pamięci Tarasa Szewczenki w rocznicę jego śmierci” (1867). W latach 70. XIX wieku do powstania polskiej szewczenkiany dołączyli się B. Czerwieński (poezja „Śmierć Szewczenki”) i B. Schwarz (wiersz „Z okazji etapowania przez Orenburg w 1870 r.”), które oddają patriotyzm w życiu i twórczości Szewczenki. Dużym zainteresowaniem cieszy się poezja J. Orłowskiego „Z okazji uroczystego upamiętnienia rocznicy śmierci Tarasa Szewczenki, które odbyło się w Krakowie 1 kwietnia 1889 r.”, wydana jako odrębna książka. Poezja przepojona jest ideami dwóch hymnów narodowych – polskiego i ukraińskiego: „Jak przed nami tak i przed wami / Drogi od wieków porosłe cierniami, / Mają się skończyć nieszczęścia, ruina, / „Polska nie zginie”, nie „umrze Ukraina”.

W XX wieku polska poetycka szewczenkiana została uzupełniona wierszem „Ballada o Tarasie Szewczence” (1951) J. Koprowskiego, „Noc pod Kaniowem” L. Pasternaka, „Szewczenko” (1961) W. Słobodnika i innych. Czołowym w polskiej szewczenkianie literackiej jest powieść historyczno- biograficzna J. Jędrzejewicza „Noce ukraińskie albo rodowód geniusza” (1966). Utwór w języku ukraińskim w tłumaczeniu E. Rosłyckiego został wydany w Toronto w 1980 r., na Ukrainie w tłumaczeniu W. Iwanysenki – w 1997 roku.

Twórczość J. Jędrzejewicza obejmuje całe życie Szewczenki – od narodzin do śmierci. Pod tym względem jest trzecim utworem biograficznym w światowej szewczenkianie – po powieści-eseju O. Konyskiego „Taras Szewczenko-Hrusiwski” i powieści O. Iwanenko „Szlachy Tarasa”. J. Jędrzejewicz maluje Szewczenkę szeroko, stereoskopowo. Istotną cechą powieści jest to, że autor patrzy na poetę przez polski pryzmat, nie oznacza to jednak, że wygładza ostre kąty w stosunkach pomiędzy obydwoma narodami – polskim i ukraińskim.

Na przykład Jędrzejewicz krytykuje J. Lelevela za to, że wymieniając wszystkie narody słowiańskie zdolne do utworzenia państwowej federacji nie wspomniał Ukraińców i Białorusinów. Pisarz konsekwentnie wymienia związki Szewczenki z Polakami (J. Dymowskim, Z. Sierakowskim, J. Dombrowskim i J. Husakowską). Akcent na polskich związkach Szewczenki: osobistych, publicznych i twórczych, nie przeszkodziły J. Jędrzejewiczowi w przeprowadzeniu przez całe dzieło idei „ukraińskości” głównego bohatera i podkreśleniu jego wyjątkowej roli w życiu swego narodu.

Lidia Baranowska za: ENCYKLOPEDIA SZEWCZENKOWSKA/domena publiczna, 27 sierpnia 2023 r.