Jerusalemka to nazwa historycznej dzielnicy, w której żyła społeczność żydowska w południowo-wschodniej części centrum miasta Winnicy. Należy zauważyć, że Jerusalemka nie była głównym miejscem zamieszkania lokalnych Żydów. Stałe miejsce zamieszkania społeczności żydowskiej, jako jednej z mniejszości narodowej w Winnicy, odnotowano jeszcze na początku XVI wieku, kiedy miasto znajdowało się na lewym brzegu Bugu – na “Starym Mieście” (obecnie ta nazwa zachowała się w nazwie dzielnicy).
W tym czasie Podole Wschodnie znajdowało się pod władzą Wielkiego Księstwa Litewskiego, władcy którego (książęta i magnateria) zapraszali Żydów aszkenazyjskich z Europy Zachodniej do tworzenia nowych placówek rzemieślniczych i handlowych.
Na Bracławszczyźnie taką postacią był książę wołyński, starosta winnicki i bracławski Konstanty Iwanowicz Ostrozki, który zaprosił do miasta wielu mieszkańców Wołynia i około 1512 roku zbudował nowy, drewniany zamek winnicki.
Pierwszym znanym ze źródeł Żydem winnickim był pochodzący z Ostroga celnik Michał Szymonkowicz, który 28 listopada 1506 roku nabył majątek Koteneve od syna wójta Masyna Szulżycza „za 50 kipów litewskich”. Wiek później winnicka społeczność żydowska była już liczna (na początku XVII wieku liczyła ona około 50–60 domów) i prowadziła również aktywną działalność gospodarczą. Od 1593 roku Żydzi mieli prawo do handlu bezcłowego, kontrolowali lokalny import i eksport, zajmowali się bankowością, a także browarnictwem, piwowarstwem, karczmarstwem i młynarstwem.
Niestety dzisiaj brak szczegółowych informacji na temat dzielnicy żydowskiej Starego Miasta (o ile w ogóle istniała). Jedynym częściowo zachowanym toposem starożytnej obecności Żydów na lewym brzegu Winnicy jest cmentarz żydowski, położony pomiędzy współczesnymi ulicami Palijów Jar i Jewhena Konowalca. Lokalna badaczka Tetiana Karojewa sugeruje, że biorąc pod uwagę tradycję niezmiennego położenia nekropolii żydowskich, cmentarz istniał tam już od XVI wieku, choć pierwsze wzmianki o nim pochodzą z lat 20. XIX wieku. Oprócz zachowanych grobów winnickiego rabina, pochowanego tu w 1829 roku, znajdują się tu również groby autora słynnej książki „Szaar Miszpat” („Brama Prawa”) Izraela-Isera ben Zeewa-Wolfa oraz rabina Josefa Linieckiego, zmarłego w 1885 roku, na początku XX wieku. Na cmentarzu zachowało się wiele mazei nagrobków, z których najstarszy pochodził z 1747 roku.
Cmentarz żydowski na Starym Mieście został zamknięty w 1949 roku i w ciągu kolejnych dziesięcioleci uległ niemal całkowitemu zniszczeniu, ale staraniem społeczności żydowskiej udało się tam urządzić lapidarium starożytnych nagrobków.
W latach 50. XVIII wieku nastąpił ważny przełom dla obszarów miejskich po obu brzegach południowego Bugu: prawobrzeżne Nowe Miasto staje się głównym ośrodkiem urbanizacji i działalności gospodarczej, podczas gdy Stare Miasto zdegradowało do rangi osady miejskiej, a później odrębnej wsi.
W kontekście przesiedleń społeczności żydowskiej wyraźnie świadczą o tym dane ze spisu ludności z okręgu winnickiego z 1765 roku, zgodnie z którym
“w Winnicy mieszka 348 Żydów w 96 domach, w Nowym Mieście w Winnicy” (prawdopodobnie w rejonie Zawala, w rejonie dzisiejszej ulicy Mykoły Owodowa) jest 14 domów i 51 Żydów, podczas gdy na Starym Mieście mieszka tylko 5 Żydów.
Opis ilustracji: Winnica w XVI wieku. Autor I. Litwinczuk
Leave a Reply