Powstanie listopadowe 1830-1831 – Polacy po raz drugi stanęli z bronią w ręku przeciwko rosyjskim zaborcom

W nocy z 29 na 30 listopada 1830 roku na terenie zaboru rosyjskiego, tzw. „Kongresówki” wybuchło powstanie listopadowe. Ten zryw, trwający do października 1831 roku, objął tereny znajdujące się pod zaborem rosyjskim: Królestwo Polskie, Podole, Wołyń a nawet byłe województwo kijowskie.

Głównym powodem dlaczego Polacy podjęli się wyzwania walki z zaborcą było systematyczne łamanie przez niego konstytucji Królestwa Polskiego z 1815 r., zniesienie wolności prasy, wprowadzenie cenzurę prewencyjną, w 1821 także zawieszenie wolności zgromadzeń i masonerii. W 1825 r. zniesiono jawność obrad sejmowych. Nasilały się prześladowania wobec opozycji legalnej i nielegalnej. W społeczeństwie polskim narastały niezadowolenie i sprzeciw wobec władz rosyjskich.

Zatem w 1828 roku w warszawskiej Szkole Podchorążych Piechoty zawiązano spisek kierowany przez podporucznika Piotra Wysockiego, który podjął przygotowania do zrywu narodowego. Decyzję o wybuchu powstania przyśpieszyła planowana przez Rosję interwencja zbrojna przeciwko rewolucjom we Francji i w Belgii, do której miała być włączona armia polska, a także aresztowania wśród uczestników spisku, grożące jego zdekonspirowaniem.

Wieczorem 29 listopada 1830 r. spiskowcy zaatakowali Belweder – siedzibę Wielkiego Księcia Konstantego Pawłowicza, naczelnego wodza wojsk polskich, brata cara Mikołaja I. Budynek opanowano, jednak sam książę zdołał zbiec. Spiskowcy zdobyli Arsenał i opanowali stolicę, jednak powstaniu sprzeciwiła się większość generalicji, a władzę w powstaniu przejęła grupa polityków konserwatywnych (F. K. Lubecki-Drucki, A. J. Czartoryski, M. G. Radziwiłł, J. Chłopicki), którzy zachowywali wstrzemięźliwość wobec radykalizacji działań powstańczych i dążyli do rokowań z Rosjanami.

Mimo to nastroje patriotyczne w stolicy i na prowincji wzmagały się. Pod naciskiem opinii publicznej 18 grudnia 1830 sejm ogłosił powstanie za narodowe. 6 lutego 1831 ponad stutysięczna armia rosyjska pod wodzą feldmarszałka I. Dybicza przekroczyła granicę Królestwa, napotykając opór dwa razy mniej licznych wojsk powstańczych. Po bitwach pod Stoczkiem, Wawrem, Białołęką i Grochowem (25 lutego 1831), ofensywa rosyjska została powstrzymana, a miesiąc później armia polska przeprowadziła udane kontruderzenie zaplanowane przez gen. Ignacego Prądzyńskiego, zwyciężając pod Wawrem, Dębem Wielkim, Iganiami. Niestety ofensywę polską przerwał wódz naczelny gen. Jan Skrzynecki. Powstanie rozszerzyło się na Żmudź, Litwę, część Białorusi i Ukrainy.

W maju 1831 rozpoczęła się kolejna operacja wojskowa zaplanowana przez gen. Prądzyńskiego, skierowana przeciwko wojskom rosyjskim zgrupowanym w okolicach Łomży i Ostrołęki. Udane początkowo uderzenie i tym razem zostało spowolnione przez gen. Skrzyneckiego. 26 maja 1831 r. wojska polskie poniosły klęskę bitwie pod Ostrołęką, co miało się okazać przełomowym momentem powstania. Spadało morale wojsk polskich, znaczna część chłopów odmówiła udziału w wojnie, mnożyły się dezercje, narastało niezadowolenie w nękanej epidemią cholery Warszawie.

W lipcu 1831 r. wojska rosyjskie pod dowództwem feldmarszałka Iwana Paskiewicza który zastąpił zmarłego Dybicza przekroczyły Wisłę w pobliżu granicy pruskiej i zbliżyły się od strony zachodniej do Warszawy. Po dwudniowym krwawym szturmie na stolicę Warszawa skapitulowała.

Rząd i sejm przeniosły się do Zakroczymia, a potem do Płocka. Po upadku stolicy nastąpiło załamanie powstania. 18 września 1831 roku do Galicji uszedł korpus gen. Ramorino, 5 października granicę pruską przekroczyła główna armia polska pod dowództwem gen. Rybińskiego (32 tys. żołnierzy). 9 października padł Modlin, 21 października – Zamość.

Po klęsce powstania nastąpiła ostra reakcja Rosjan. Kilkadziesiąt tysięcy polskich żołnierzy wcielono do armii rosyjskiej i zesłano w głąb Rosji, ich dzieci zaś umieszczono w rosyjskich tzw. koloniach wojennych. Na więzienie i ciężkie skazano roboty kilkuset uczestników powstania, którzy nie schronili się na emigracji. W ciągu 2 lat skazano zaocznie 264 osoby na karę śmierci oraz ponad 2,5 tys. na „śmierć cywilną”. Powstańcy w obawie przed represjami masowo opuszczali ojczyznę (Wielka Emigracja), w której przez sądy rosyjskie zostawali uznani za nieżyjących i pozbawieni praw cywilnych.

Skonfiskowane polskie majątki ziemskie w Królestwie Polskim przekazano w ręce Rosjan. Uderzono w szkolnictwo i naukę (w 1832 r. zamknięto Uniwersytet Warszawski i Wileński, Liceum Krzemienieckie i Towarzystwo Przyjaciół Nauk w Warszawie). Przeprowadzono masową akcję kasat klasztorów, wiele kościołów katolickich przekazano Cerkwi prawosławnej, w 1839 roku zlikwidowano unię brzeską, zmuszając wiernych do przyjęcia prawosławia. Do 1856 r. utrzymano stan wojenny na obszarze Królestwa Polskiego. W Warszawie w latach 1832-34 wzniesiono Cytadelę – twierdzę wojskową , której X Pawilon stał się głównym więzieniem politycznym w Królestwie.

Sergij Porowczuk za: lublin.ap.gov.pl, fot. domena publiczna, 30 listopada 2024 r.