Synagogi to jeden z najważniejszych symboli dzielnic żydowskich. Dla społeczności żydowskiej synagoga jest ważnym miejscem, w którym Żydzi gromadzą się, by wspólnie się modlić, studiować teksty religijne i omawiać ważne dla społeczności kwestie. Z punktu widzenia urbanistyki, rozwój dzielnic żydowskich kształtował się terytorialnie, z reguły wokół synagog. W XVIII i XX wieku w winnickiej Jerozolimce i jej okolicach istniało sporo synagog i domów modlitwy.
Synagoga Główna, zwana Chóralną, była najstarszym żydowskim domem modlitwy w dzielnicy Jerozolimka, który niestety nie przetrwał do dziś. W przeciwieństwie do innych miejsc modlitwy, jego lokalizację można dość jednoznacznie określić: synagoga ta znajdowała się w miejscu budynku mieszkalnego pod obecnym adresem ul. Jerozolimki 2. Data jej budowy nie jest znana, ale pierwsza wzmianka o niej pochodzi z 1731 roku. W pobliżu wschodniej ściany tej sali modlitewnej znajdował się ogrodzony teren, który niegdyś pełnił funkcję cmentarza. Fakt istnienia cmentarza został potwierdzony na początku XX wieku, kiedy podczas prac wykopaliskowych przy remoncie wschodniej ściany odnaleziono szkielety.
Znany badacz architektury Ołeksandr Birula nazwał główną synagogę Winnicy jednym z najciekawszych budynków na Jerozolimce: „Drewniany budynek ma późniejsze dobudówki z cegły z jednej strony, ale jego główna część pochodzi z XVIII wieku. Dwupiętrowy dom, obecnie pod żelazem, był kiedyś kryty dachówką. Dolna kondygnacja jest zbudowana z cegły, górna ma drewnianą konstrukcję z drewnianą membraną, ale jest obłożona cegłą. Ściany są otynkowane, praktycznie bez zdobień. Z jednej strony dom otacza stary kamienny mur z ceglanymi filarami”.
Analizując dostępne materiały kartograficzne miasta, widzimy, że na mapie z 1796 roku jest ona oznaczona jako „synagoga żydowska” i ma charakterystyczne odgałęzienia z czterech stron (być może są to przypory). Na mapie z 1811 roku jest oznaczona jako „szkoła żydowska” i ma charakterystyczny kordon wokół budynku oraz wysuniętą dobudówkę. Tę samą dobudówkę można łatwo rozpoznać na mapie z 1845 roku, gdzie synagoga jest umieszczona w tym samym miejscu, co duży budynek. W latach 30. XX wieku artysta Mychajło Łoszak wspominał, że mieszkańcy dzielnicy nazywali budynek łagodie „di kleine olte shilekhl” (z jidysz – „mała stara synagoga”).
Podczas bolszewickiej okupacji Ukrainy bolszewików niszczono nie tylko budynki prawosławne i katolickie: niszczono również żydowskie domy modlitwy. Jedną z ostatnich wzmianek o synagodze chóralnej jest uchwała Prezydium Rady Miejskiej z 19 listopada 1932 roku. Na mocy decyzji władz miejskich synagoga Heftera przy ul. Pereca 71 (obecnie fragment ul. Kniaziów Koriatowiczów) została zamknięta i przekazana na potrzeby elektrowni. Powód takiego przekazania był banalny i utylitarny: w synagodze umieszczono sypialnię dla 250-300 budowniczych i instalatorów pracujących przy winnickiej elektrowni parowej. Wierni przebudowanego domu modlitwy zostali przyłączeni do wspólnoty Wielkiej Synagogi Chóralnej, choć prosili o zamianę swojego domu modlitwy na synagogę Reichera przy zaułku Brackim (budynek zachował się do dziś, obecnie ul. Czerwonochrestowska 11). Nie wiadomo dokładnie, w którym roku doszło do ostatecznego zniszczenia, ale wydarzyło się to przed wybuchem II wojny światowej.
Opis ilustracji: Główna synagoga winnicka na pocztówce z 1907 r.
Leave a Reply