Michał Czajkowski. Fot. Wikipedia
Następnie Pasza z Halczyńca rozpoczął nowy bunt, tym razem przeciwko sułtanowi tureckiemu – też nieudany. Uzyskawszy od cara rosyjskiego amnestię, w ostatnich latach swego życia przyjął prawosławie.
Po powrocie na Ukrainę Czajkowski osiedlił się we wsi Borki w guberni czernihowskiej, gdzie w wieku 82 lat zmarł, rzekomo odbierając sobie życie.
Dzieła literackie Michała Czajkowskiego zostały opublikowane już po jego śmierci – spuścizna twórcza pisarza liczy 12 tomów. Czajkowski jest uznawany za założyciela szkoły ukraińskiej w polskiej literaturze romantycznej.
Był autorem kilku powieści, i zbiorów gawęd, szkiców, opowiadań, które w swoim czasie cieszyły się sporym, choć krótkotrwałym powodzeniem. Był pisarzem popularnym, życzliwie ocenianym przez krytykę, a jego książki poszukiwane były przez księgarzy i wydawców. Czajkowski umiał zręcznie budować fabułę, poprzez stopniowanie napięcia, zaskakujące zwroty akcji, malownicze i egzotyczne tło obyczajowe, pełne dramatyzmu przygody itd. Główna myśl była zgodna z duchem epoki, była to idea solidarności i pewnej wspólnoty, które winny łączyć Ukraińców i Polaków, w obliczu wspólnego wroga.
Zasłynął z fascynujących opowieści o Kozakach i Polakach, Turcji i walkach z wojskiem rosyjskim podczas powstania listopadowego i styczniowego. W swoich pracach „Powieści kozackie” (1837), „Kardżali” (1839), „Stefan Czarnecki” (1840), „Hetman Ukrainy” (1841), „Owruczanin” (1841) i in. Czajkowski opisuje piękno ziemi ukraińskiej i gloryfikuje Kozaków.
Ukraina Czajkowskiego była jego mentalną ojczyzną, wyidealizowaną, a nawet wymyśloną, z heroiczną przeszłością. Czajkowski miał przekonanie, że Ukrainie przeznaczona jest szczególna rola dziejotwórcza, że lud znajdujący się pod świętą protekcją Michała Archanioła ocali Europę przed wszelkimi zagrożeniami historii i przemian cywilizacyjnych, że od dawnych czasów istnieje związek między Polakami a Kozakami i jak ogromną usługę mogłaby oddać Kozaczyzna Polsce.
Wydane po raz pierwszy w Paryżu w roku 1837 „Powieści kozackie” zaopatrzył w przypisy, objaśniające nieoczywiste dla wszystkich czytelników uwarunkowania ukraińskiej historii, topografii, obyczajowości itd. Podkreślał, że rycerze polscy i Kozacy współdziałali w braterskiej jedności, odnosząc wtedy zawsze zwycięstwa: pokonanie Moskali pod Konotopem, Turków pod Chocimem, kozackie wyprawy na ziemie otomańskie i kozacka straż osłaniająca rozległe ziemie Rzeczypospolitej przed napadami tatarskimi. Uważał, że ludzie na Ukrainie wychowani w surowych, siczowych warunkach są solidarni, pracowici, lojalni i odważni. Odwaga kozacka widoczna jest nie tylko w boju, ale uogólnia się na charakterystyczne dla tych tylko ludzi poczucie godności, pewną dumę. Utwory Michała Czajkowskiego w czasach radzieckich były zakazane ze względu na ich antyrosyjskie treści.
Pisarz uważał narody ukraiński i polski za bratnie i marzył o państwie wolnych Polaków i wolnych Ukraińców.
Lidia Baranowska, 2 marca 2024 r.
