Miasta i wsie znakomitsze Cyrkułu Brodzkiego

Przejście austriacko-rosyjskie w Brodach. Fot. fg

Brody. Miasto, dziedziczne domu Potockich, od Koniecpolskiego było darowane królowy Janowej a to w ten sposób: gdy zawakowała kasztelania krakowska, królowa przystąpiła do Koniecpolskiego, i ujęła go za brodę twarzy ręką, żart mówiąc: „ daj Brody będziesz panem krakowskim. Nadstawił brody, wziął kasztelanię krakowską, ale i miasto Brody oddać musiał.
To miasto wolne co do handlu, ale by wolniejsze było, gdyby tylko z jednej strony od Radziwiłowa polskiego były obie komory, bo teraz handel ich jak w zamknięciu ze wszystkich stron, i mówić się o nim może, iż jest w kraju i za granicą razem.

Miasto ludne, nasadne, stolica Żydów, teraz chrześcian nieco przybywa. Dom z magazynami Laszkiewiczów w mieście najozdobniejszy, fara murowana, przy niej i kapłan ormiańskiej nacyi nabożeństwo odprawia, także przy farze klasztorek panien Charytek od ś. p. Wydżgi, kanonika łuckiego, fundowany, a od JX. Jerzego Wydżgi, dziekana katedralnego chełmskiego, synowca pierwszego wymurowany.

Był tu także kościół i klasztor XX. Dominikanów zniesionych, i cerkiew murowana. Miasto zdobi się wspaniałym zamkiem między błotami. Droga środkiem miasta idzie murowana, ulice są wązkie, domy gęste drewniane, po ostatnim pogorzelisku więcej murów się pokazuje. Tu jest kwatera generała brygadyera.

Leśniów. Miasto małe drewniane ale piękne. Na zdrowym miłym miejscu za miastem prześliczny kościoł i klasztor był XX. Bernardynów. Miasto to po JW. Rozalii z Chodorowskich Pociejowej, strażnikowej W. X. L., dostało się córce jej JO. Xiężnej Honoraeie Lubomirskiej, wojewodzinie kijowskiej.

Olesko. Miasto niegdyś domu Daniłowiczów od Daniły udzielnego Rusi xiążęcia idących, potym po matce króla Jana z tegoż domu idącei w dom Sobieskich dostało się. Teraz domu Rzewuskich dziedziczne. W tym to zamku nieśmiertelnej pamięci, Jan III. Sobieski, król polski, zwyciężca Turków kilkokrotny, — wybawiciel niegdyś Wiednia, urodził się.
Kościoł farny wspaniały, którego wprzód JMX. Kobielski, sufragan łucki, po nim JMX. Komarnicki także sufragan łucki, zacni biskupi i prałaci byli proboszczami. Tu JW. Seweryn Rzewuski, wojewoda wołyński, dziedzic miasta tego i wielu włości, najwspanialszy w całym święcie, ile Kapucyni klasztorów mieć mogą, wymurował kościoł, klasztor, w bibliotekę i wszystkie potrzeby opatrzył, ogród założył i obmurował.

Podhorce. Wieś; JO. Wacław Rzewuski kasztelan krakowski, hetman W. K. kawaler orderu orła białego, — mąż z najsławniejszemi bohatyrami i miłośnikami ojczyzny, Rzymu, Grecyi, Sparty ze wszech miar wart porównania – przed swą niewolą kilkuletnią w Moskwie, Kałudze; — pałac
w Podhorcach niezliczonym mnóstwem najwyborniejszych obrazów i najsławniejszego pędzla i różnej fabryki i krajów porcelaną napełnił nie tylko ozdobił.
Kościoł zaś pałacowy w najwyższym guście architektury wymurował na froncie pałacu, z facyatami na około w kolumnady i prawdziwemu swemu naślednikowi cnót, rozumu, patryotyzmu, bohatyrstwa, heroizmu i buław, gdyż czwartemu w prostej linii buław hetmańskiej piastunowi, siedlisko to ojcowskie zostawił JW. Sewerynowi Rzewuskiemu, hetmanowi polnemu Koronnemu, kawalerowi orderów polskich, Martwe zwłoki JO. Krakowskiego, zdają się ze słodyczą nieśmiertelnej duszy powtarzać słowa Abbe Petri „Hœc qúoque laus patrum est, hœredibus esse minores.”

Biały Kamień. Miasto, niegdyś zamkiem wspaniałym xiążąt Wiszniowieckich, w kwadrat murowanym kościołem wspaniałym murowanym i plebanią murowaną ozdobne. Teraz miasto xiążąt Radziwiłów. Wyżej nad Białym Kamieniem Bug rzeka ma swoje źródło początkowe.

Firlejówka. Wieś Imć Pani z xiążąt Radziwilów Morawskiej dziedziczna.

SP za: „Dokładny opis Królestw Galicji i Lodomerii wydanych we Lwowie nakładem Wojciecha Manieckiego w roku 1858”, 29 czerwca 2023 r.