Kufel Bogdana Chmielnickiego, przechowywany obecnie w Muzeum Czartoryskich, Fot, http://dspace.nbuv.gov.ua/
Kontynuujemy wycieczkę po Polsce tuż po rozbiorach razem z Ewarystem Andrzejem hr. Kuropatnickim. Pozostajemy w cyrkule żółkiewskim.
Tatarków. Miasto tegoż pana właśnością. Wymurowane wśród rynku sklepy wciąż ciągnące się a w ulice podzielone, facyaty wokół rynku, izby i sklepy w rynku i po ulicach dla kupców: Moskalów, Tatarów, Turków, Niemców, Francuzów wymurowane. Sławne wielkiemi jarmarkami na św. Annę i zjazdem niezliczonych panów i obywatelów ze wszystkich prowincyi polskich, jako na dzień imienin śp. JW. wojewodziny : teraz smutne pustki, okropne przejeżdżającym myśli snują.
Sokal. Miasto nad Bugiem, w którym fara i miasto murowane. Tu JO . xiążę Jmci Kazimierz Poniatowski , brat króla Jmci polskiego starszy, będąc starostą , piękną rajszulę z pomieszkaniem , stajnię wielką na źrebce , których mnóstwo prześlicznych stad xięcia tego utrzymywanych w Poturzycy i Stojanowie wychodziło, wymurował także długi a jednostajny ciąg sklepów na przedmieściu , Karawany zwanym.
Byl tu na przedmieściu kościoł i klasztor panien Brygidek. Z drugiej strony rzeki Bugu jest obszerny, wspaniały i bogaty przedtym kościoł , na którego kościoła mie dzianym dachu wyzłoconemi literami napis sprawiedliwie jest dany : a Domino factum est opus istud , et est mirabile. W rzeczy samej cała ta fabryka gdyby miasto jakowe obszerne zajmująca miejsce , godna jest podziwienia JXX.
Bernardynów z klasztorem wspaniałym , apteką osobną i wielu oficynami , mieszkaniami , szpitalami. W tym kościele obraz Matki Boskiej , od anioła wymalowany, a w roku 1724 koronowany, w ołtarzu cale z hebanu , suto srebrem ozdobnym od JW. Michala Potockiego, wojewody wołyńskiego , wystawionym , ulokowany ; a koronami rzymskimi suto brylantami obsypanemi i blachą całą złotą od JW. Salezego Potockiego , wojewody, generala ziem kijowskich ubogacony.
Aby uznać to miejsce cudownym bez uporu, dosyć powiedzieć, że gdy Chmielnicki , wódz zbuntowanych wojsk kozackich i tatarskich , szedł na zrabowanie miejsca tego ; rzeka Bug płynąca, w oczach jego rozdzieliła się i kościół i klasztor oblała, i tę niniejszą uformowała kępę.
On to uznawszy, puchar srebrny, z którego pijał na wotum ofiarowal.
Rozdziałów. Wieś dziedziczna i mieszkalna JO xiężny z hrabiów Cetnerów Sułkowskiej , pani tych cnót, iż ją słusznie przykładem płci żeńskiej nazwać można.
Perespa. Wieś niedaleko Tartakowa ; pięknym niegdyś pałacykiem , ulicami wysadzonemi lipami i ogrodem od JW. Salezego Potockiego, wojewody kijowskiego, ozdobiona.
Zużel. Wieś dziedziczna hrabiów Siekierzyńskich ; palacem ozdobna i ogrodem.
Ulwuwek. Wieś pałacykiem zdobi się.
Honiatyn. Wieś domu Ożgów ; pałacem murowanym wygodnym ozdobiona ; teraz JW. Dominika Cetnera , starosty stockiego , kawalera orderu ś . Stanisława.
Warez. Miasto przedtym Matczyńskich , itu Matczyński , wojewoda ruski i faworyt Jana III., króla polskiego , fundowal XX. Pijarów i konwikt dla ubogiej szlachty polskiej ; potym domu Łaszczów. JW. biskup Łaszcz , kościoł, szkoły, kolegium , konwikt , i jego sukcesor JW. Potocki , wojewoda kijowski, wymurowali , ozdobili wspaniale, jak się teraz widzieć dają . Po zniesieniu Pijarów i zamknięciu ich
szkół , fara ma być przeniesiona do tego kościoła. Miasto nie ma żadnych murów prócz zajezdnego jednego w środku rynku. Miasto to jest teraz domu Ciesielskich.
Belz. Miasto, niegdyś stolica wojewodztwa , sejmików , sądów ziemskich , grodzkich ; były tu akta ziemskie, grodzkie , podkomorskie.
Był tu niegdyś zamek , (którego śladu nie masz , na kępie błotami oblanej , i gdzie tylko sklep jeden jeszcze z aktami utrzymował się , i do którego po kladkach drewnianych z niebezpieczeństwem iść
było można) — xiążąt udzielnie panujących belzkich i mazowieckich. W tym to zamku przez długi przeciąg czasu zostawał w kaplicy z Konstantynopola przeniesiony obraz N. Panny Matki Boskiej , potym przez księcia opolskiego na miejsce Częstochowy zawieziony ; tam dotąd pod strażą
XX. Paulinów cudami słynie po całym świecie. Koronowany najdawniej w Polszcze , w Belzie zaś na tym miejscu, jest mały drewniany kościółek. Jest tu także kościoł i klasztor wcale piękny zniesionych panien Dominikanek i kościoł z klasztorem XX. Dominikanów, do którego nabożeństwo z fary przeniesione.
Lokoczyn. Wieś , w której ogrodzie dosyć drzew morwowych i robaków jedwabników wiele było i bardzo sięudawały.
Uchnów. Miasto domu Dzierżków ; piękny, murowany ma kościół.
Korczów. Wieś z domem mieszkalnym Świeżawskiego, niegdyś starosty pełczyńskiego .
Korcznain. Wieś także domem ozdobna , domu Świezawskich niegdyś.
Oleszyce. Miasto JO. xięcia Adama Czartoryjskiego; pięknym , porządnym ozdobne ogrodem , ratuszem wspaniałym , kościołem murowanym i szpitalem murowanym. Przedmieście arcydługie ku Sieniawie.
Dzików . Wieś tegoż z pięknym ogrodem .
Nowa grobla. Wieś tegoż pana , z hamernią miedzianą i pięknemi stawami.
Hrebenne. Wieś w tejże ekonomii , tym sławna , że tutejsi włościanie umieli leczyć chorobę z Ameryki po Europie rozmnożoną.
Werchrata. Wieś z przyległościami należała do stołu wojewodów bełzkich. Tu dom wymurował JW. hrabia Cetner , wojewoda belzki . Jest tu klasztor z kościołem XX. Bazylianów. Tu także obrabiają kamienie młyńskie . Dziedzictwo teraz JO. Zofii z Korwinów Krasińskich xiężny Lubomirskiej , kasztelanowy krakowskiej , razem ze wsią Medyką w cyrkule przemyskim od kamery nabyte.
Cieszanów. Miasto domu teraz Zamojskich z kościołem i klasztorem drewnianemi XX. Dominikanów, którzy tu i fary parochialne zastępują miejsce.
Łukawiec. Wieś jedna do biskupów przemyskich, druga tak zwana , była Wincentynów przemyskich , teraz do ekonomii należy.
Cyrkuł żółkiewski obfituje w barcie pszczół po lasach, w lasy, huty szklane, w kuźnice żelazne mosteńskie ; z tego cyrkulu Lwów do swych fabryk ma tarcice , laty, gonty, belki ; obfituje w zwierza , kamienie młyńskie , wapienne, w grunta miejscami urodzajne kolo Żólkwi i po za Belz w łąki wielkie.
Bekasów tu gniazdo i Lwów niemi żywi się.
SP za: „Dokładny opis Królestw Galicji i Lodomerii wydanych we Lwowie nakładem Wojciecha Manieckiego w roku 1858”, 13 czerwca 2023 r.
