W 2014 roku Litwini, Białorusini, Polacy i Ukraińcy świętowali 500-lecie zwycięskiej Bitwy pod Orszą na rosyjskim wojskiem. Kontynuując opisywanie najwybitniejszych obrazów, przedstawiających dzieje Polski (poprzednio przedstawiliśmy obrazy Jana Matejki – Złoty wiek i Koronacja Pierwszego Króla R.P.) na przestrzeni wieków zmierzamy w XVI stulecie…
Obraz „Bitwa pod Orszą” został namalowany przez nieznanego artystę około roku 1530 i przedstawia bitwę pomiędzy wojskami polsko-litewskimi a przeważającą, liczebnie armią moskiewską, stoczoną 8 września 1514 roku pod Orszą (obecnie na Białorusi), nad Dnieprem, na zachód od Smoleńska. Bitwa, zakończyła się zwycięstwem strony polsko-litewskiej, była elementem kampanii mającej na celu odbicie Smoleńska, miasta o wielkim znaczeniu strategicznym, zajętego przez wojska moskiewskie w lipcu yego samego roku. Chociaż bitwa bezpośrednio nie doprowadziła do odebrania Smoleńska (stało się to prawie sto lat później – w 1611 roku), miała jednak duże znaczenie propagandowe i polityczne dla Jagiellonów, a przy tym wykazała korzyści ścisłego współdziałania Polski z Litwą. Bitwa pod Orszą była znaczącym epizodem w rywalizacji państwa polsko-litewskiego i moskiewskiego w okresie od XV do XVIII wieku.
Obraz, odznaczający się niezwykłym realizmem w oddaniu najmniejszych szczegółów, jest już dziełem renesansowym, choć namalowany został jeszcze w manierze typowej dla średniowiecza, zwanej kontynuacyjną – w jednej przestrzeni przedstawiono wiele epizodów rozgrywających się w różnym czasie. W związku z tym na obrazie niektóre postacie ukazane są kilkakrotnie. Bitwa ujęta jest „z lotu ptaka”, a obraz należy odczytywać od prawej do lewej i przeważnie od góry do dołu.
Kompozycja przedstawia pole bitwy usytuowane w zakolu Dniepru. Oddziały polsko-litewskie, na które składało się 15 tysięcy litewskiego pospolitego ruszenia (jazdy), 17 tysięcy zaciężnej jazdy i piechoty polskiej oraz 3000 polskiej jazdy ochotniczej (w sumie około 35 tysięcy zbrojnych), były bardziej zróżnicowane niż oddziały moskiewskie, a dodatkowo towarzyszyła im świetna artyleria oraz oddziały saperów z pontonami. Polsko-litewskie oddziały i rosyjskie dzieliła ogromna przepaść cywilizacyjna, chociaż ilościowo przewaga była na stronie Moskwy. Na obrazie Polacy i Litwini zajmują prawą jego część, znajdując się na prawym brzegu Dniepru i dalej środkową część kompozycji, gdzie przedstawione jest decydujące starcie między armiami. Wojska-moskiewskie, liczące 50-80 tysięcy jazdy, ukazane są z lewej strony obrazu, zajmują jego mniejszą część.
Dowódca zjednoczonych polsko-litewskich oddziałów Konstanty Ostrogski dzięki zwycięstwu w Bitwie nad Orszą dostał pozwolenie od króla na wybudowanie w Wilnie dwóch cerkwi prawosławnych, bowiem sam był Rusinem i wyznania prawosławnego. Walcząc z moskiewskim okupantem Ostrogski nadal pełnił funkcję starosty winnickiego w województwie bracławskim (1497-1530). Został pochowany w Ławrze Peczerskiej w Kijowie.
1. Zasadzka na wojska moskiewskie i pościg za nieprzyjacielem
Już na lewym brzegu Dniepru, w górnej części obrazu, drugi i trzeci raz przedstawiony jest hetman Ostrogski. Najpierw pojawia się, wydając rozkaz urządzenia zasadzki i ukrycia artylerii na prawej flance wojsk polsko-litewskich. Manewr ten okazał się później decydujący w rozgromieniu wojsk moskiewskich. Polegał on na pozornym poddaniu się polsko-litewskich oddziałów na prawym skrzydle i ucieczce, dzięki której naprowadzono oddziały moskiewskie na ogień ukrytej w lesie artylerii. Spowodowało to paniczną ucieczkę oddziałów moskiewskich atakowanych przez lekką jazdę litewsko-polską na skrzydłach – na obrazie widać trzeci raz przedstawionego księcia Ostrogskiego (już bez złotolitego czepka, lecz z widoczną łysiną), który wydaje rozkaz pościgu za wojskami nieprzyjacielskimi. Wśród jazdy atakującej żołnierzy moskiewskich przedstawione zostały oddziały Tatarów litewskich.
2. Sztab wojsk polsko-litewskich
Na brzegu Dniepru znajduje się sztab wojsk polsko-litewskich z naczelnym dowódcą, hetmanem wielkim litewskim (1497-1530), księciem Konstantym Ostrogskim, siwobrodym mężczyzną na koniu, w czerwonej szacie z szablą u boku oraz w zlotolitym czepku na głowie. Sztab nadzoruje przeprawę wojska przez Dniepr.
3. Polska lekka jazda
Do brzegu zbliża się oddział lekkiej jazdy (husarzy) dowodzony przez Jerzego Radziwiłła, zwanego Herkulesem (późniejszego hetmana wielkiego litewskiego, 1531-1541), mężczyznę z czarną brodą siedzącego na koniu o kasztanowej maści.
4. Polska ciężka jazda
Oddział ciężkiej jazdy (kopijników, ubranych – razem z końmi – w zbroje, zwane maksymiliańskimi), dowodzony przez rycerza z odsłoniętą głową – jednego z polskich dowódców jazdy Janusza Świerczowskiego lub Wojciecha Sempolińskiego przygotowuje się do przeprawy. Na lewym brzegu Dniepru widać m.in. dwóch kopijników, którzy właśnie przebyli rzekę – mężczyzna z głową nakrytą beretem identyfikowany jest z późniejszym hetmanem i wielkim wodzem Janem Tarnowskim.
5. Piechota polska
Piechota maszeruje w kierunku mostu.
6. Oddziały polsko-litewskie w natarciu
Gotowy do boju wielki hufiec kopijników, który poprzedza piechota polska i artyleria widoczna w bezpośrednim zwarciu z żołnierzami moskiewskimi. Po bokach tych dwóch hufców (zwanych walnym i czelnym), po polsko-litewskiej stronie znajdowała się lekka jazda, widoczna na skrzydłach – czyli u dołu i u góry obrazu, na jego osi. Jeden z oddziałów jazdy husarskiej atakującej żołnierzy przeciwnika z prawego skrzydła wojsk polskich, u góry, unosi powiewającą nad jeźdźcami chorągiew z orłem białym w czerwonym polu.
7. Oddziały moskiewskie w natarciu i odwrocie
Zbita masa jeźdźców moskiewskich tworzących tzw. pułk wielki naciera na wojsko polsko-litewskie. U dołu pierwszej linii tego pułku wyobrażony został, nieco wysunięty przed szeregi wojska, jego wódz naczelny z woli wielkiego księcia moskiewskiego Wasyla III, koniuszy Iwan Andriejewicz Czeladnin, brodaty mężczyzna na koniu, ukazany w bogatym stroju, wydający rozkazy armii. Przednia straż wojsk moskiewskich przedstawiona jest w walce z nacierającą piechotą i artylerią polską.
U dołu i u góry widać pogrom wojsk moskiewskich. Na dole w zamęcie bitewnym giną wojownicy oraz ucieka jeden z carskich dowódców, Michał Golica. U góry ma miejsce gwałtowne rozproszenie pułków tzw. lewej ręki moskiewskiej.
8. Przeprawa przez most
Most pontonowy, przez który polscy żołnierze transportują wielkie działo, zostało oddane przez malarza z wielkim realizmem. Ten fragment płótna stał się przyczyną długotrwałego sporu badaczy na temat czasu powstania dzieła. Początkowo sądzono, że obraz wykonano zaraz po bitwie, około 1515 roku – miał odgrywać ważną rolę w propagandzie politycznej dworu królewskiego w tym czasie. Znana jest jednak rycina Albrechta Diirera z przedstawieniem bardzo podobnego działa, datowana na 1518 rok. Ponieważ wątpliwe jest, aby wielki malarz niemiecki wzorował się na polskim obrazie, przesunięto jego powstanie na okres po 1518 roku.
Ostatnie dokładne badanie desek podobrazia pozwoliło stwierdzić, że malowidło najpewniej wykonano w latach około 1530-1535. Sprawa nie jest więc do końca rozstrzygnięta.
Na podstawie tekstu Małgorzaty Smoły (Malowane Dzieje Polski)
Oryginalny obraz bez zaznaczonych stref
