Fot. WSKSIKP
W XIX wieku Żaszków oraz okoliczne wsie były własnością polskiego hrabiego, rotmistrza i kaprala Franciszka-Antoniego Ledóchowskiego. Ten bogaty gospodarz, miał ogromną piwnicę z winami i kilka majątków, ale żaden z nich nie przetrwał do naszych czasów. Kochankę pana Ledóchowskiego Magdę nazywano miejscową czarownicą, którą obwiniano o nieurodzaje końca XVIII stulecia. Nawet po jej śmierci aby powstrzymać suszę, okoliczni mieszkańcy wykopali jej trumnę i spalili ją przy wjeździe do miasta. Nie rozwiązało to problemu, ale stało się przyczyną skandali i oskarżeń o samowolę i nieład ze strony władz polskich.
Historia Żaszkowa rozpoczęła się z Horodyszcza. Istnieje wyraźny zapis, że Horodyszcze owe powstało 16 października 1636 r., a nie 14 października, jak przyjmuje się obecnie. Ten region leżał na pograniczu niedaleko Szlaku Czarnego (historycznej drogi używanej przez Tatarów Krymskich do ataków na Prawobrzeżną Ukrainę i Polskę w XVI i XVII wieku.
Północne odgałęzienie Szlaku Czarnego przebiegało właśnie przez Żaszków). Miasto potrzebowało ochrony, w tym celu zbudowano Horodyszcze – osadę ufortyfikowaną palisadą. To właśnie tu narodził się Żaszków.
Przed okresem sowieckim centrum miasta znajdowało się w pobliżu nowoczesnej szkoły nr 3. W 1833 r. na tym miejscu znajdowała się murowana cerkiew z dwoma ołtarzami. Pierwszy ołtarz Pokrowy Matki Bożej, drugi Anny i Jakima. Później kopuły rozebrano, część dobudowali, a teraz jest tam szkoła. Nawet w tej chwili, jeśli przyjrzeć się uważnie, można zobaczyć ślady dawnej świątyni.
Niedaleko ówczesnego centrum miasta znajdowała się karczma, do której lubili zajrzeć okoliczni mieszkańcy.
Na miejscu współczesnej biblioteki stał piękny murowany dom, w którym mieszkał pierwszy lekarz z Żaszkowa – Szmul Kuźmiński, Żyd z pochodzenia. Warto dodać, że w Żaszkowie wówczas dużą część ludności stanowili Żydzi.
W pobliżu znajdował się dom pana Puklewicza, pierwszego aptekarza w mieście. Jako pierwszy sprowadził do naszego miasta kino – „kinematograf”. Ludzie uwielbiali się spotykać i oglądać nieme filmy.
Żaszków, liczący obecnie około 13 tys. mieszkańców to – miasto na Ukrainie, w obwodzie czerkaskim, w rejonie humańskim. Jest ośrodkiem przemysłu spożywczego.
Miejscowość wzmiankowana była po raz pierwszy w XVII wieku. Początkowo własność książąt Ostrogskich, a następnie m.in. Sanguszków, Leduchowskich i Zakrzewskich.
W 1793 roku, w wyniku II rozbioru Polski, Żaszków przyłączono do Imperium Rosyjskiego, gdzie był siedzibą gminy Żaszków w powiecie taraszczańskim, w guberni kijowskiej.
Wielki Słownik Krajów Słowiański i Królestwa Polskiego wspomina, że wspomniana powyżej Cerkiew tutejsza, p. w. Pokrowy N. M. P., z muru wzniesiona została w 1833 r. przez dziedzica Tarnowieckiego, na miejsce spalonej drewnianej, fundowanej w 1729 r. przez ówczesnego dziedzica Drozdowskiego.
Po lewej stronie rzeki leży wieś Horodyszcze, ze szczątkami dawnych wałów. Niegdyś to horodyszcze było główną osadą, a Żaszków jego przedmieściem. Horodyszcze to podłag podania, przywiązanego zresztą i do wielu innych jeszcze miejscowości, było niegdyś miastem greckim, w któreni istniało aż 12 cerkwi. Mieszkańcy ślad jednej z onych 12 podaniowych cerkwi pokazują dziś jeszcze w miejscu, gdzie wykopywano przypadkowo odłamy krzyży i kadzielnic. W pozostałym fortecznym walc widne są wrota wjezdno, jedne z zachodu, dmgie ze wschodu. Na polach żaszkowskich ukazują część placu, na którem miało miejsce starcie w 1651 r. między Kozakami a wojskami koronnymi. Plac ten słynie pod nazwą ,,Drozypola“.
Osada Żaszków jest stosunkowo dość dawną. W r. 1645 jeszcze istniała na Ukrainie bracławskiej znana z akt rodzina szlachecka Żaszkowskich. Może Żaszków winien jej swoją nazwę lub założenie. Źaszków należał do obszernych majętności tetyjowskich ks. Ostrogskich. Od tych przeszedł do ks. Sanguszków, Leduchowskich, Zakrzewskich. Ostrogscy dla wzmocnienia środków obrony w swoich dobrach wznieśli tu zameczek, który w razie napadu Tatarów służył za przytułek okolicznym wieśniakom i ich dobytkom.
Ale losy nie oszszędziły osadę, była ona po kilkakroć przez Tatarów spustoszona. W r. 1664, za dzierżawy Świrskiego, liczyła ta osada tylko 31 dymów. W zamieszkach następnych lat Żaszków znów zaświecił pustką; ludność jego bowiem z obawy przed Turkami wyniosła sic za Dniepr. Zaludnił dopiero na nowo tę osadę około 1740 r. Franciszek Antoni Leduchowski, rotmistrz pancernej chorą-gwi, ożeniony z Dehnówną, której całą Tetyjowszczyznę zapisała jej krewna ks. Sauguszkowa.
Po śmierci Erazma Leduchowskiogo władał Żaszkowem Zakrzewski, którego córka wyszła za br. Leduchowskiego, ojca kardynała. Od Zakrzewskiego Żaszków drogą kupna przeszedł w ręce Jana Tarnowieckiego, wicebrygadiera wojsk koronnych. W protokóle czynności archidyakonatu kijowskiego w 1803 r. czytamy, że w tymże roku udzielono indult na kaplicę w Żaszkowie na żądanie dziedziczki Antonelli Tarnowieckiej.
Jan Tarnowiecki miał syna także Jana, który zamieszkał w Wysokiem pod Żaszkowem. Po zejściu zaś jego bezpotomnem w 1852 r. Źaszków został rozdzielony pomiędzy siostrami zmarłego: Salomeą Bouawenturową Rakowską i Pelagią Czarkowską,
Na początku XX wieku połowa Źaszkowa należała do sukcesorów Dyonizego Rakowskiego, a druga do izraelity Tulczyńskiego.
Słowo Polskie, 14 lipca 2023 r.
