Fot. wf
W księdze wizyt księdza biskupa kamienieckiego, Wacława Sierakowskiego, jest ślad, że w połowie XVII wieku, przed okupacją turecką, był w Mohylowie kościół katolicki — musiał on pójść w ruinę w czasie panowania Osmanów.
Później ledwo głucha tradycja o nim pozostała, dopiero w r. 1742 ówczesny dziedzic Mohylowa, Franciszek Salezy Potocki, wojewoda kijowski, ofiarował fundusz na wzniesienie kościoła ormiańskiego pod wezwaniem św. Grzegorza Illuminatora, który też stanął w r. 1743 około cmentarzyska cerkwi św. Mikołaja. Był to drewniany, niewielki budynek, przetrwał on pół wieku i dopiero w r. 1792 został rozebrany jako grożący upadkiem; w tym czasie skończony był do dziś egzystujący kościół Najświętszej Maryi Panny.
Świątynia ta stanęła za staraniem a po części kosztem ówczesnego proboszcza, księdza Szymona Krzysztofowicza. Rozpoczął on budowę d. 12 maja 1772 r. a ukończył 24 maja 1791 r., w tymże roku d. 3 lipca, arcybiskup ormiański, ksiądz Jakub Tumanowicz, dopełnił poświęcenia tego kościoła. Koszta budowy wyniosły po ścisłym obrachunku 129.568 złotych polskich 17 groszy. Świątynia ta wznosi się na niewielkiej płaszczyźnie, okolonej zabudowaniami, ma dwie wieże czworokątne, przyozdobione krzyżami w kształcie herbu Pilawy Potockich.
W głównym ołtarzu pomieszczony cudowny obraz Bogarodzicy, a za zasłonę doń służy piękny obraz olejny, wyobrażający Matkę Zbawiciela, stojącą na księżycu. Płótno to za pośrednictwem osobnego przyrządu, w czasie, kiedy kapłan przystępuje do Mszy św., usuwa się zupełnie i odsłania obraz cudowny, za nim ukryty. Improwizowana ta zasłona, jest bardzo dobrego pędzla, u dołu ma napis: „Clemens XIII. benedixit per semet ipsum“. W kościele w ścianie umieszczone dwie tablice nagrobne, z których jedna poświęcona pamięci księdza Szymona Krzysztofowicza, kanonika katedry kamienieckiej, oficjała, proboszcza mohylowskiego, zmarłego w roku 1810, który ten kościół z pomocą Boską z fundamentów wystawił, druga tablica ma taki napis: „Tu spoczywają zwłoki Armeno-katolickich w Rossii kościołów pierwszego Biskupa Orderu S. Anny I. klassy kawalera Józefa Krzysztofowicza, który przeżywszy lat życia 54, umarł 28 lutego 1816 roku.“ Obok bariery, oddzielającej prezbiterium od reszty świątyni, po prawej stronie znajduje się skromne podwyższenie, nad nim insygnia biskupie. Do niedawna stał tam tron biskupów ormiańskich, chociaż właściwie jeden tylko ksiądz Józef Krzysztofowicz na nim zasiadał, a kościół mohylowski uważany był jako katedralny dla diecezji katolicko-ormiańskiej, obejmującej kilka parafii na Podolu a także w Jekaterynosławiu i Karasubazarze.
Przygotował Walery Franczuk na podstawie: W. Pobóg-Górski, Powiat mohylowski w gubernii podolskiej, Warszawa 1903, s. 201-206. 24 lutego 2024 r.
