Już od ponad 300 lat na liście największych wrogów Imperium Rosyjskiego figuruje przywódca Kozaków, wyklęty przez cerkiew moskiewską, Iwan Mazepa.
306 lat temu, 8 lipca 1709 roku pod ukraińską Połtawą rozegrała się bitwa między wojskami szwedzkimi i rosyjskimi, w której hetman Mazepa wsparł króla szwedzkiego. Trudno powiedzieć, jak by dzisiaj wyglądała zjednoczona Europa i jak daleko by sięgała na wschód, gdyby to starcie zakończyło się wygraną Karola XII.
Po rozbiciu przeciwnika car Piotr I Wielki wykorzenił wszelkie przejawy państwowości i życia społecznego na terenach obecnej Ukrainy. Kultura ukraińska musiała zniknąć na długie lata. Tak samo jak pamięć o Iwanie Mazepie. Dziwnym jest dzisiaj, iż szukając oparcia w najnowszej historii, wybitni ukraińscy historycy omijają swoją uwagę inne ważne wątki, na przykład okres Ukraińskiej Republiki Ludowej i Symona Petlury oraz Iwana Mazepę. A był to jeden z nielicznych ukraińskich działaczy, który kierował się zasadami państwotwórczymi i dążący do połączenia się z kulturą i tradycjami europejskimi.
Ponieważ postać tego hetmana kozackiego była tematem zakazanym w historiografii rosyjskiej i sowieckiej, ona jeszcze do niedawna była mało znana szerszemu ogółowi. Być może nie zapomniano go całkowicie dzięki temu, że stał się wdzięcznym tematem literackim, zwłaszcza twórców doby romantyzmu. Bohaterem poematu „Mazepa” uczynił go George Byron, a dramatu „Mazepa” Juliusz Słowacki. Aleksander Puszkin zainspirowany nim stworzył poemat „Połtawa”. Wolter zaś napisał o nim w „Historii Karola XII”.
Iwan Mazepa, a właściwie Jan Kołodyński, urodził się w starej spolonizowanej ruskiej rodzinie szlacheckiej między 1629 a 1644 rokiem. Do dzisiaj badacze nie są w stanie ustalić dokładnej daty, ale większość z nich skłania się do tej drugiej. Przydomek Mazepa prawdopodobnie pochodzi od rodzinnego gniazda hetmana – wsi Mazepińce koło Białej Cerkwi na Kijowszczyźnie. Dziadek Mazepy, Mikołaj Maziepa Kolędyński, za wierną służbę otrzymał od Zygmunta II Augusta wioskę nad rzeką Kamenycia w centralnej Ukrainie. Ów przywilej potwierdził w 1578 roku król Stefan Batory.
Mazepowie posługiwali się odmianą herbu Kurcz – herbem Koledyn. Z czasem nazwisko Koledyński przybrało formę Kołodyński i herb Kołodyn. Tym herbem pieczętowali się w powieści Henryka Sienkiewicza „Ogniem i mieczem” Kurcewicze.
Jan Mazepa-Kołodyński, przyszły dyplomata i polityk, otrzymał staranne wykształcenie. Ukończył kolegia Kijowsko-Mohylańskie i Jezuickie w Warszawie. Szybką karierę zawdzięczał bez wątpienia swemu ojcu Stefanowi Adamowi Mazepie. Ten podczaszy czernihowski po śmierci Bohdana Chmielnickiego przyczynił się do zawarcia pokoju na Ukrainie i podpisania unii hadziackiej w 1658 roku. Była to umowa między Rzeczpospolitą Obojga Narodów i Kozackim Wojskiem Zaporoskim przewidująca przekształcenie Rzeczypospolitej Obojga Narodów w unię równorzędnych pomiotów: Korony, Wielkiego Księstwa Litewskiego i Księstwa Ruskiego. Chociaż nie udało się zrealizować tych planów, dyplomata starszy Mazepa odegrał w negocjacjach istotną rolę.
Młody Kołodyński w Warszawie zaczyna jako paź króla Jana Kazimierza. Zostaje wysłany celem dalszego kształcenia w podróż do Europy, gdzie odwiedza uniwersytety we Francji i Włoszech. Jako jeden z zaufanych polskiego monarchy, a w dodatku znający kilka języków, niejednokrotnie bierze udział w misjach zagranicznych. W 1661 roku zdobył informację na temat spisku przeciwko królowi i uprzedził go o tym.
Zasłynął z kilku głośnych romansów. Jan Chryzostom Pasek opisuje w „Pamiętnikach” historię warszawskiego romansu Mazepy z niejaką Falbowską, żoną jego sąsiada, który przyłapał ich flagranti. Za karę, jak twierdzi Pasek, rozebranego do naga dworzanina przywiązano na wznak do konia i pognano przez leśną gęstwinę. Jednak ta opowieść nie do końca jest pewna, ponieważ autor „Pamiętników” i Mazepa-Kołodyński nie przepadali za sobą. Podobno Mazepa oskarżył bezpodstawnie Paska o przynależność do antykrólewskiej konfederacji. Istnieje więc duże prawdopodobieństwo, że Pasek chciał go po prostu ośmieszyć.
Jakiś czas potem Mazepa-Kołodyński opuszcza Warszawę i przyłącza się najpierw do jednego z hetmanów kozackich – sprzymierzeńca Moskwy, potem do drugiego – sojusznika to Rzeczypospolitej, to Istambułu. Pod koniec XVII stulecia zostaje hetmanem Lewobrzeżnej Ukrainy, lojalnej wobec rosyjskiego cara.
Nie wiadomo, kiedy hetman Mazepa rozpoczął negocjacje z królem Stanisławem Leszczyńskim o koalicji przeciwko Piotrowi I. Wiadomo, że odbywały się one za pośrednictwem jego ciotki Anny Dolskiej z Chodorkowskich. W 1707 roku hetman kozacki dostaje listy od polskiego króla i szykuje się do wsparcia armii szwedzkiej w wojnie północnej. Decydująca bitwa, w której Mazepa na czele Kozaków walczył u boku oddziałów polskich i szwedzkich, odbyła się w 1709 pod Połtawą. Ponieważ wojska Piotra I rozbiły siły koalicyjne, położyła ona kres samodzielnej polityce kozackiej oraz jeszcze bardziej wzmocniła carskie wpływy na Ukrainie. Mazepa uciekł do dzisiejszej Mołdawii i wkrótce zmarł w jednym z klasztorów prawosławnych.
Dotknięty „zdradą” Mazepy Piotr I nakazał zniszczyć stolicę hetmańską Baturyn, wraz ze wszystkimi mieszkańcami, a na hetmana rzucić klątwę cerkiewną, która w moskiewskiej cerkwi prawosławnej obowiązuje do dzisiaj.
W 2008 roku w Baturynie powstało muzeum sławy kozackiej, a prawda historyczna o Janie Kołodyńskim, czyli Iwanie Mazepie, powoli zaczęła wracać do lektur szkolnych i opracowań naukowych.
Jan Matkowski, 05.08.16 r.
