Podolskie miasteczka w ostatnich latach zaczynają w związku z reformą decentralizacyjną szukać własnych regionalnych wizerunków. Miasteczko Hajsyn, na przykład znane jest nie tylko dzięki urodzonemu w nim polskiemu komuniście Romualdowi Janickiemu, lecz także z fabryki wód mineralnych, działającej aż do 1917 r. O tej oraz innych ciekawostkach o Hajsynie dowiedzieliśmy się ze Słownika geograficznego Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich.
Hajsyn, miasto powiatowe w guberni podolskiej, nad rzeką Sob, dopływem Bohu, o 260 wiorst od Kamieńca odległe.
Posiada urząd powiatowy, stację telegraficzną, kantor pocztowy, szkołę powiatową, mirowy sąd i zjazd sędziów pokoju, szpital powiatowy; mieszkańców do 10000, w tej liczbie chrześcian do 6000, reszta Żydów; katolików według wykazów urzędowych do 300.
Pod względem stanów: szlachty (z urzędnikami) 167. duchownych 25, reszta mieszczan. Jest tu cerkiew murowana, pw. św, Mikołaja, licząca 3100 wiernych. Kościoła katolickiego dotąd niema; parafia katolicka należy do odległej o kilka wiorst Kuny, dekanatu bracławskiego.
Miasto dość porządnie zabudowane, błotne, jak wszystkie po większej części podolskie; domów liczy do 1500, po części drewnianych, synagoga i domów modlitewnych 6. rzemieślników 335, fabryk 2, fabryka wód mineralnych, młyn parówy.
Kiedy Hajsyn założony i przez kogo, nie wiadomo. Pierwotnie należał do starostwa bracławskiego i według lustracji z 1615 roku właścicielką jego była ks. Jadwiga Rożyńska—Odrzywolska, a maż jej pierwszy Swiorski, jak sie wyraża taż lustracja „Za przywilejem królewskim od lat 15 je zasadził”.
Czy więc to znaczyło założenie Hajsyna, czy też odbudowanie, co jest prawdopodobniejsze przy ciągłych najazdach tatarskich, nie wiadomo.
Miał wtedy Hajsyn młyn o 2 kołach, kotłów gorzełczanych 30, browar pański, w którym wolno było wszystkim piwo warzyć i miód sycić za opłatą od kotła 6 gr. Następnie spotykamy przywilej Zygmunta III z 16 listopada 1621 r., w którym uznając zasługi wojenne Jana Dzierżka rotmistrza, nadaje mu do ostatnich dni jego życia Hajsyn z wszelkiemi przynależytościami, pod obowiązkiem wnoszenia corocznie do skarbu 1/4 części dochodu (ks. metr. 167 s. 97). Również i Jan Kazimierz, wynagradzając zasługi wojenne Maksyma Bułyhy sotnika ziatkowskiego (Ziatkowce miasteczko w hajsyńskim powiecie) wyraża sie w przywileju z dnia.8 czerwca 1659 roku: „Chętnie sie skłonili, aby szlachetnemu Maksymowi Bułzio, posłowi pułku hurańskiego, doświadczonemu wojsk naszych W. X. ruskiego i zaporoskiego żołnierzowi, cnotą, męstwem, odwagą i należytą ku nam i Rzpltej wiarą dobrze w różnych wojennych krwawych ekspedycyach, doświadczonemu żołnierzowi, łaskę naszą oświadczyliśmy.
Co tym prędzej czynimy, im bardziej znamienite jego po te niespokojne i burzliwe czasy zasługi uważamy, tak bowiem życzliwością swoją, męstwem i odwagą obowiązał nasz majestat ku sobie, ze mu tylko dobrze czynić w podanych okazjach możemy. Skłaniamy sie do prośby jego i do wniesionej za nim do nas W-go Jana Wyhowskiego wojewody kijowskiego, generalnego wojak naszych W. X. ruskiego i zaporoskiego hetmana, instancji i zaraz umyśliliśmy mu miasteczko nasze Haysin, nad rz. Sobem leżące, prawem wiecznom-dziedzicznem, małżonce i potomkom jego, tak męskiej jak i białogłowskiej płci dać i konferować; jakoż niniejszym przywilejem dajemy i konferujemy, które dobra szlachetny Maksym Bułza (Bułyha) i potomkowie jego obojej płci, mieć, trzymać, używać na potomne czasy, zamieniać, darować i przedać według woli swojej bezpiecznie może i mogą”.
Tenże Bułyha otrzymał nobilitację na Sejmie w roku 1659 (Yolumina legum) a następnie po śmierci Hohola dowodził pułkiem u Kozaków dla utrzymania w kraju porządku, i musiał dobrze zasłużyć sie krajowi, kiedy szlachta kijowska w 1687 r. zanosiła instancje do króla i Rzpltej o nagrodę dla niego.
Jak długo Bułyha władał Hajsynam nie wiadomo; Baliński utrzymuje, że przyjął on udział we wszczętych wkrótce buntach kozackich i zato Hajsyn został mu odebrany i przyłączony do dóbr królewskich. Piotr Sudymuntowicz Czeczel starosta kiślacki, wyjednał u Augusta III przywilej pod d. 9 stycznia 1745 r. na zaprowadzenie w Hajsynie, leżącym w ststwie kiślackiem jarmarków: w 1 niedziele po Wielkanocy, św. Janie Chrziciela, i w. Michale i N. roku, każdy po tygodniu trwać mający.
Miasto musiało sie znacznie podnieść, gdyż wkrótce otworzone zostało oddzielne starostwo hajsyńskie wraz z wsiami: Kulakiem, Karbówką, Szurą i Mytlińcami.
Starostwo to 23 września 1789 r. nadane zostało prawem emfiteutycznem na lat 50 Antoniemu Ledóchowskiemu z opłatą kwarty, a przez niego w tymże roku ustąpione Szczęsnemu Potockiemu generałowi artylerii koronnej.
Według lustracji z tegoż roku kwarty płaciło do skarbu Rzpltej 22,961 zł. 26 gr.; miasteczko posiadało zameczek nad Sobem, z 3 stron wałem i dębowemi palisadami opatrzony, w rynku ratusz nowy, cerkiew unicką św. Mikołaja drewnianą, domów w mieście 81, na przedmieściu 183. Po śmierci Szczęsnego Potockiego dotrzymywał dzierżawy syn jego Jarosław, a 1819 roku nadane zostało na lat 4 generałowi Bekensdorfowi z opłatą kwarty 3393 rs. Jedna wioseczka a raczej futor Karbówka, wydzielona została za przywilejem królewskim szatubslanowi Janowi Grudzińskiemu na łat 50 z opłatą kwarty 9 rs. Powiat hajsyński graniczy na północy z pow. bracławskim i gub. kijowską, na zachód z pow. olhopolskim i bracławcskim, na południu z pow. olhopolskim i bałckim, na wschód z gub. kijowską.
Powiat ten w ogólności jest dosyć równy, grunt ma suchy, od zachodu więcej jest lasu, na wschód zaś położenie więcej stepowe i bezleśne. Ziemia czarna urodzajna, miejscami tylko glukowata a nad Bohem piaszczysta.
Rzeka Boh przechodzi przez zachodnią część powiatu i przyjmuje w jego granicach Sob, zaczynającą się w gub. kijowskiej, w pow. lipowieckim, pod wsią Sławną; wpada do Bohu pod m. Ładyżynem, rzekę Białkę wypływającą także z gub. kijowskiej i wpadającą pod wsią Rachnami Sobowetni; Kunkę wpadającą pod m. Kunką.
Kościołów w powiecie hajsyńskim jest 6: w Granowie, Kunie, Ładyżynie, Kopijowce i w Ternawce.
Marszałkami powiatu byli od r. 1807: Jełowiecki, Moszoński, Czopielewski, Borowski, Opacki, Wołodkowicz.
Słowo Polskie na podstawie Słownika geograficznego Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, Tom III (1880-1914), 20.03.17 r.
