W dniu 19 maja 1792 r. wschodnią granicę Rzeczpospolitej przekroczyła na północy 32-tys. armia rosyjska Piotra Kreczetnikowa, a na południu 64-tysięczna armia M. Machowskiego. Przeciwstawiły im się wojska Rzeczypospolitej, liczące na północy 18 tys. żołnierzy litewskich, pod dowództwem ks. Ludwika Wirtemberskiego, i na południu 27 tys. żołnierzy, pod dowództwem gen. ks. Józefa Poniatowskiego. KsiążeWirtemberski okazał się zdrajcą, gdyż działał na szkodę obrony Korony, co ujawniono po przechwyceniu jego listów do Berlina.
Przywódcy Targowicy starali się zmobilizować jak najliczniejsze oddziały spośród szlachty polskiej i litewskiej, by skierować je do walk z Rzeczpospolitą. Jednakże tylko niewielka część szlachty przystępowała do Konfederacji Targowickiej i efekty mobilizacji wojska konfederackiego były bardzo nikłe. Szczęsny Potocki jak mógł najspieszniej dotarł do swej posiadłości w Tulczynie, gdzie udało mu się zorganizować zaledwie dwutysięczny oddział lekkiej kawalerii, o niewielkiej wartości militarnej. Z tym oddziałem Potocki pomaszerował w połowie lipca w kierunku Warszawy.
Król Stanisław August Poniatowski był realistą i nie widząc szans na wygranie wojny, już na jej początku zwrócił się listownie do Katarzyny II, proponując rozejm i dziedziczną koronę polską na rzecz wnuka carycy, Konstantego. W odpowiedzi Katarzyna II podtrzymała swą przyjaźń konfederatom targowickim i zażądała przystąpienie króla do Targowicy. Wówczas Stanisław August zwołał posiedzenie poszerzonego rządu i zwrócił się o opinię zebranych. Dwie trzecie uczestników obrad głosowało za przystąpieniem króla do Targowicy, za był również Hugo Kołłątaj, główny twórca Konstytucji 3 Maja. W tej sytuacji król August, obawiając się dodatkowo wkroczenia do kraju wojsk pruskich, przystał 23 lipca do niekorzystnego dla interesów RP sojuszu. Na jego rozkaz wojsko zaprzestało walk, a generałowie Józef Poniatowski i Tadeusz Kościuszko złożyli dymisje i udali się na emigrację. Wojna rosyjsko-polska trwała nieco ponad dwa miesiące.
Marszałek Targowicy, Szczęsny Potocki, wymusił na królu złożenie powtórnej deklaracji przyłączenia się do Targowicy, której tekst sam zredagował w tonie upokarzającym króla. Poniatowski, mimo to podpisał ją, dając w ten sposób satysfakcje mściwemu Szczęsnemu, który jednakże ugodzić się z królem, ani podjąć jakąkolwiek z nim współpracę, nie zamierzał.
Rosjanie zajęli Warszawę, a w całym kraju rządy objęli targowiczanie, likwidując organy władzy, powołane przez Sejm Czteroletni oraz znosząc wprowadzone wcześniej reformy. Konstytucja 3 Maja utrzymała się tylko 14 miesięcy i 3 tygodnie. Stosowano represje wobec swych przeciwników, w tym konfiskatę ich dóbr, i pośredni przymus rekrutacji na rzecz przystąpienia do Konfederacji Targowickiej i jej zaprzysiężenia.
W dniu 28 sierpnia konfederaci koronni zjechali do Lubomlii, posiadłości hetmana Ksawerego Branickiego. Odbyła się tam triumfalna uroczystość, przy licznym udziale duchowieństwa, z wieloma ołtarzami, iluminacją i salwami armatnimi na wiwat. Wszystko w intencji uczczenia „wyzwolonej spod tyranii” Rzeczypospolitej i na chwałę zwycięskiej Targowicy i jej marszałka Szczęsnego Potockiego.
Lecz faktycznie wkrótce nienawiść przywódców Targowicy wobec Konstytucji 3 Maja zaczęła przeradzać się we wzajemną niechęć i usuwanie się od odpowiedzialności publicznej. Pierwszy hetman Branicki zrzekł się swej funkcji dowódcy wojska koronnego, którą z ochotą przejął Szczęsny Potocki. Podjął się on też trudu opracowania nowej konstytucji państwowej dla wyzwolonej od „monarchizmu i demokratyzmu” Rzeczypospolitej. 6 października gotowy konspekt konstytucji wysłał do Petersburga. Było to bardzo prymitywne opracowanie, formalnie niejasne, ale przede wszystkim zupełnie nie na czasie, gdyż w tymże październiku rozpoczęły się rokowania dyplomatyczne między Prusami, Rosją i Austrią w sprawie II rozbioru Rzeczypospolitej. Na list z konceptem nowej konstytucji Katarzyna II odpowiedziała Szczęsnemu uprzejmie, że jest niedopracowana.
Pod koniec 1792 roku coraz więcej współpracowników Potockiego odsuwało się od zdrajcy. Branicki pozostał w Petersburgu przez kilka miesięcy, po czym wrócił do swego majątku w Białej Cerkwi. Również Rzewuski zrezygnował z dowodzenia wojskiem, tłumacząc się względami zdrowotnymi.
23 stycznia 1793 roku podpisany został w Petersburgu traktat o II rozbiorze Polski między Prusami i Rosją. Następnego dnia oddziały wojska pruskiego przekroczyły granicę z Rzecząpospolitą, a następnie zajęły, bez żadnego oporu, województwa wielkopolskie, sieradzkie, kaliskie, płockie i inowrocławskie oraz miasta Gdańsk i Toruń. Równocześnie Katarzyna II przyłączyła formalnie do Rosji wschodnie terytoria Rzeczpospolitej, już zajęte wcześniej w wyniku wojny: województwa kijowskie, bracławskie, podolskie, mińskie, część wileńskiego, brzeskiego i nowogródzkiego.
Nie poddała się Rosjanom tylko legendarna twierdza w Kamieńcu Podolskim. Konfederacja Grodzieńska odkomenderowała wtedy płk Złotnickiego do dowództwa twierdzy i on dopiero przełamał opór oficerów i poddał twierdzę. W nagrodę, już jako generał na służbie rosyjskiej, został komendantem twierdzy. W wyniku II rozbioru, Rosji przypadły terytoria o powierzchni 232 tys. kilometrów kwadratowych z 5 mln ludności, zaś Prusom 57 tys. km2 z milionem mieszkańców.
Słowo Polskie, Binek Tadeusz, Winnica-Kraków, 29.03.16 r.
Więcej na temat: Dzieje największego zdrajcy Rzeczypospolitej. Petersburski spisek
