Abdankowie, ród pieczętujący się herbem Abdank (Abdaniec, Abdanek, Abdank, Avdank, Awdancz, Awdaniec, Białkotka, Biłkotka, Czelejów, Habdaniec, Habdank, Haudaniec, Hawdaniec, Hebdank, Łąkotka, Łękawa, Łękawica, Skuba, Szczedrzyk) należy do najstarszych rodów Rzeczypospolitej, początki którego sięgają X wieku. Chociaż pierwsze wzmianki mówią o Wielkopolsce jako gnieździe rodowym, nie brakowało abdańczyków także na Kresach Wschodnich.
Czego tylko wartują postacie Bohdana Chmielnickiego i Iwana Wyhowskiego herbu Abdank, czy hrabiego Skarbka we Lwowie. Dwa miasta na Podkarpaciu do dziś mają na swoich herbach symbol Abdańczyków: to Rożniatów i Obertyn. Około 700 nazwisk czasów dzisiejszych wywodzi się z tego potężnego rodu. W herbarzach został dokładnie opisany ten herb: „W polu czerwonym łękawica srebrna. Klejnot: samo godło”.
Zanim przejdziemy do legend o powstaniu rodu i herbu, należy powiedzieć, że w sposób dość fachowy ród został opisany przez Władysława Semkowicza w pracy „Ród Awdańców w wiekach średnich”, wydane wydane przez Poznańskie Towarzystwo Przyjaciół Nauk (cz. 1. Poznań, 1917 r., cz. 2, 1919 r., cz. 3, 1920 r.). W opracowaniu historyk udowodnił, że protoplasta rodu miał normańskie pochodzenie i miał imię Auda, to znaczy Skarb. Tradycja tego imienia przetrwała i do naszych czasów w rodzie Skarbków herbu Abdank.
Protoplaści rodu osiedli w Polsce na przełomie X i XI wieku. W następne stulecie odgrywali ważną rolę w życie społecznym i religijnym. Do jednych z pierwszych przedstawiciele rodu, o których pozostałe wzmianki dokumentalne, zaliczają Michała, fundatora klasztoru w Lubiniu (powiat kościański w Wielkopolsce). Jego syn Skarbimir pełnił funkcje palatyna – wojewody u Bolesława III Krzywoustego. Córka Skarbimira w 1124 roku poślubiła księcia muromskiego Wsiewołoda Dawidowicza, pochodzącego z normańskiej dynastii Rurykowiczów. Jako ród, Awdańczycy są również wspominane we wcześniejszych dokumentach. W 1079 roku wraz z królem Bolesławem Śmiałym, wnukiem ukraińskiego świętego księcia Włodzimierza Wielkiego przebywali oni na emigracji na Węgrzech.
Jedna z legend mówi, że nazwa herbu Skarbek została zmieniona na Abdank właśnie za Skarbimira. Jako palatyn Bolesława Krzywoustego, został wysłany do cesarza niemieckiego z poselstwem. Żeby zrobić wrażenie na rycerzu, niemiecki władca zaprowadził jego do swoich skarbów i pokazał jemu skrzynie pełne złota. Palatyn w odpowiedź zdjął wówczas ze swego palca pierścień i dorzucił jego do kosztowności mówiąc: „Idź złoto do złota. My Polacy bardziej się w żelazie kochamy i żelazem bronić będziemy”. Zaskoczony odpowiedzią cesarz na to powiedział „Habdank – dziękuję”. Po powrocie te słowa stały się zawołaniem rodu. W tej sytuacji chodziło, oczywiście o przekupienie platyna złotem. I odpowiedź na symboliczną propozycję cesarza była nie mniej symboliczna: „Będziemy walczyć żelazem, jak będziesz chciał kupować złotem nas”. Ta legenda była bardzo popularna nawet w literaturze. Do dziś pozostał wiersz nieznanego autora na ten temat:
Bolesław Krzywousty, król serca wielkiego,Znając wielkiej śmiałości męża herbu tego,
Zwano go Skarbek z Góry, w poselstwie posłał
Do Henryka cesarza, czemu dobrze sprostał.
A gdy go cesarz hardy wziął za rękę śmiele,
Ukazał mu w swym skarbie złota bardzo wiele,
Mówiąc: widzisz, królowi ja mogę polskiemu
Zawsze siłem być i dać na wszem odpór jemu.
Skarbek się uśmiechnąwszy, zdjął swój pierścień zloty,
Rzekł: małe Panu memu skarby twe oto ty,
Przyłożę ja tez złota, to, co mam przy sobie.
Cesarz rzekł: habdank, jakby dziękujemy tobie.
Od tego czasu ten herb się zwą tym przezwiskiem
Ku jego wiecznej sławie i potomkom wszystkim..
Inna legenda wywodzi ród i herb od czasów Gracha, albo Krakusa, niegdyś władcy polskiego i założyciela Krakowa. Wszystkim znana historia o smoku wawelskim i śmiałym szewcu Sbubie po raz pierwszy pojawiła się w renesansowej kronice Marcina Bielskiego. Została ona wykorzystana przez Bartosza Paprockiego w „Herbarzu rycerstwa polskiego”, wydanego w 1584 roku. Według tej wersji, Skuba dostał od Krakusa w nagrodę herb Skarbiec, na którym symbol „W” miał być znakiem zabitego smoka.
Historia rodu Awdańców jest tak stara, jak i początki Rzeczypospolitej i Rusi Kijowskiej. Wielu z Awdańców było ściśle powiązano i z późniejszą historią, szczególnie na Kresach. Przykładem może być, chociażby dzieje rodu Buczackich, właścicieli znacznej części zachodniego Podola.
Dzisiaj potomkami Awdanców są tysiące osób na całym świecie. Herb stał się popularny także wśród nazw firm i marek towarowych.
Jan Matkowski, 27.12.15 r.
Baszta Kołpak z herbem Abdank. Fragment twierdzy kamieniecko-podolskiej
