Mikołajowski prospekt w Winnicy. Pocz. XX wieku. Źródło: vinnytsia-museum.in.ua
Ważną rolę dla Winnicy i okolicy odgrywał bank Przemysłowo-Handlowy. Chociaż nie był placówką czysto polską lecz od początku i do końca jego dyrektorami byli Polacy.
Pierwszym był Urban Rakowski, człowiek o tradycji żarliwości społecznej i patriotycznej i o urzekającym uroku osobistym.
Następcą jego został książę Puzyna, człowiek wielkiego hartu ducha. Pracował przed tym na Syberii. W Winnicy ożenił się z Janina Mecińska z Pisarzówki.
Znani w Winnicy byli doktorstwo Zapolscy, dr. Makowski, dr. Topczewski, prawnik Giżycki, dr. Nowiński (w jego willi nad Bohem w 1920 r. gościł marszałek Piłsudski).
W 1899 r. zmarł dr. Józef Łazowski, lekarz ubogich, odprowadzony na cmentarz przerz liczne rzesze mieszkańców łącznie z Żydami. Był właścicielem sześciohektarowej posiadłości w środku miasta, którą nabył od Szczeniowskich jego ojciec.
Nie można mówić o Winnicy i nie oddać hołdu pracy i osobie p. Piotra Dyakowskiego. Pedagog, preceptor młodych Grocholskich, potem właściciel i kierownik tzw. „kwatery uczniowskiej”, skupiającej pod jego opieką kilkunastu chłopców kresowych z gimnazjum realnego. Wraz z żoną, Garnyszówną z domu, przekazywali im obok wiedzy polskość i rzetelność. Wychowankowie wystawili mu na cmentarzu winnickim pomnik w kształcie krzyża kamiennego, u podnóża którego były rozsypane też z kamienia wykute podręczniki szkolne i globusy.
Bardzo czynną działalność, zwłaszcza po 1905 r., rozwinęło powiatowe Towarzystwo Rolnicze z p. Antonim Urbańskim z Ryżawki na czele oraz z Władysławem Wiśniewskim i Lubańskim (A. Urbański wydał w latach międzywojennych kilka tomów monografii dworów polskich ziemiach litewskich i ukraińskich, cenny przyczynek do historii polskości na Kresach). Zasługą tej instytucji, obok innych inicjatyw, były organizowane dorocznie, po zbiorach, wystawy rolnicze połączone z targami. Miasto udzieliło na ten cel terenów w pobliżu stacji kolejowej. Stanęły tam lekkie zabudowania, był plac dla wszelkich imprez konnych na okres wystawy otwierano restaurację, pawilon balowy, estradę dla orkiestry. Obok zwykłych pokazów koni, bydła, nierogacizny, owoców wyróżniał się pawilon firmy selekcji nasion „Łązynski i Buszczyński“ zbudowany w stylu zakopiańskim.
Wystawa była generalnym zjazdem ziemian z wielu powiatów, nie tylko z winnickiego. Poza hotelami „Savoy” i „Europejski” oraz licznymi zajazdami starej daty wypełniały się dworki i mieszkania osiadłych w Winnicy kuzynów i powinowatych lub emerytów ziemiańskich (gosciła Winnica i sławnych synów tych stron — Karola Szymanowskiego, Edwarda Ligockiego, Conrada-Korzeniowskiego, Paderewskiego).
Na placu wystawowym można było spotkać senatorską postać Bolesiawa Morgulca z Wujny, powstańca, „katorżnika” z Krasnojarska, gdzie z Bnińskim nosił kajdany. Ojciec Morgulca był właścicielem Tuczy i marszałkiem pow. berdyczowskiego.
Luminarzem wśród wystawców był Ignacy Szczeniowski z Kapuścian, wybitny pionier przemysłu na ziemiach ukrainnych, obok Grocholskich, Jaroszyńskich, Russanowskich, Kraczkiewiczów, Regulskich i wielu wielu innych.
Słowo Polskie na podstawie tekstu inż. Jana Łazowskiego, „Pamiętnik Kijowski, 1966 r.”, 26 czerwca 2020 r.
Григорій Шевчук
Nasza grupa jest historyczna. Pierwotnym celem było stworzenie archiwum rodziny Shchenivskyi – Yaroshynsky. W przyszłości nasze pole zainteresowań rozszerzyło się. Pani Jadwiga Zimaitis powiedziała o nas dobre rzeczy: „Lubię twoją grupę … zawsze lubię otwierać tajemnicze drzwi w przeszłości .. Więc chcę tam zostać, ale to niemożliwe”.