W poprzednim tekście, omawiając społeczność żydowską na Starym Mieście w Winnicy, wspomnieliśmy mimochodem o istnieniu dzielnicy jerozolimskiej, położonej na prawym brzegu południowego Bugu. Porozmawiajmy teraz o początkach tej znanej dzielnicy byłej stolicy Bracławszczyzny.
Najpierw o jej granicach we współczesnym krajobrazie Winnicy. Oprócz pasa nadbrzeżnego wspomnianej rzeki, obszar rejonu można zdefiniować za pomocą następujących współczesnych toponimów: zaułek Selyanskyi, fragment ulicy Magistratska, Metropolity Piotra Mohyły, Szalom-Alejchema i początek ulicy Kniazia Koriatowycza, prostopadły do Sobornej. W obrębie tego trójkąta mieszczą się ulice Jeruzalemka, Nabrzeżna, Wyzwolenia, Kniazia Koriatowyczowa oraz częściowo – ulica Soborna i Symona Petlura.
Najprawdopodobniej Jerozolimka pojawiła się wraz z przeniesieniem miasta na prawy brzeg Bohu: ułatwiła to budowa nowego zamku w 1558 roku, utworzenie w Nowym Mieście wpływowych ośrodków monastycznych i edukacyjnych chrześcijańskich – klasztoru jezuitów (1611) i prawosławnego klasztoru Wniebowstąpienia Pańskiego (1616), a także administracyjne podniesienie Winnicy do rangi faktycznego centrum województwa bracławskiego (1598) w nowo powstałej Rzeczypospolitej Obojga Narodów. Wszystkie te czynniki doprowadziły do aktywnego rozwoju miasta w pierwszej połowie XVII wieku i nadania Winnicy prawa magdeburskiego w 1640 roku. W miastach, które stosowały ten system prawny, społeczności etniczno-religijne prawosławnych, katolików i Żydów żyły oddzielnie i z reguły terytorium miasta było między nie podzielone.
Dlaczego dzielnica żydowska na prawym brzegu Winnicy nazwana została Jerozolimką? Otóż to analogia do Jerozolimy, starożytnego miasta na Bliskim Wschodzie, świętego dla wszystkich religii abrahamowych: judaizmu, chrześcijaństwa i islamu, jest oczywista. Takie przesadne porównanie miasta-obrazu „Królestwa Niebieskiego” i stosunkowo niewielkiej dzielnicy narodowej, jaką jest Padół, zostało pierwotnie wyjaśnione przez badacza Johanana Pietrowskiego-Sterna. Żydzi z Prawego Brzegu używali terminu eretz gzera, który dosłownie tłumaczy się jako „jałowa ziemia, pustynia” i oznaczał ziemię poza chronionym światem żydowskim, utożsamianą z Jerozolimą. Podaje on przykłady takiego użycia terminologii w Brodach, Niemyrowie i Humaniu.
Dla społeczności żydowskiej tereny poza sztetlem (miastem) były symbolicznie uważane za dziką krainę i nieżydowskie pustkowie, a miasto, w którym się osiedlili, było ich symbolicznie wyznaczoną stolicą, której utratę wspominali przez tysiąclecia. Podobną koncepcję podziela publicysta i lokalny historyk Solomon Weinstein, wyjaśniając nazwę dzielnicy etymologią słowa „Jerozolima” jako „założona w bezpieczeństwie”, a także połączeniem słów „jerusha” (pochylenie, nachylenie) i „szalom” (pokój). W drugiej połowie lat 30. XX wieku artysta Mychajło Łoszak, gromadząc materiały do swojego słynnego cyklu grafik, spisał miejską legendę o założycielach Jerozolimki, Trzech Królach („Draj Chachumem”), wśród starych mieszkańców dzielnicy, podczas zbierania materiałów do swojego słynnego cyklu grafik: „Kiedy pracowałem w Jerozolimce, usłyszałem od szanowanych starców o siwych twarzach (a odnosili się oni do swoich praprzodków, tych jeszcze pradziadków itd.) tę przypowieść z […] dawnych czasów. W tamtych odległych czasach trzej królowie przybyli na ten stromy brzeg Bugu i wybrali go na osiedlenie Żydów, mając nadzieję, że znajdą tu raj”.
Z kroniki żydowskiego rabina i talmudysty Natana Hanowera wiadomo, że wraz z wybuchem wojny wyzwoleńczej hetmana Bohdana Chmielnickiego latem 1648 roku winnicka społeczność żydowska, obawiając się pogromów, opuściła miasto i uciekła do dobrze ufortyfikowanego Baru: „Z okręgu świętej gminy barskiej, jak: święta gmina winnicka, święta gmina szarogrodzka, święta gmina krasna i okolice – wszyscy uciekli do Baru. A ci, którzy uciekli lub nie mogli uciec, zostali zabici”. Fakt, że Chewra Kadisz, żydowskie stowarzyszenie pogrzebowe, zostało założone już w 1654 roku, świadczy o stosunkowo szybkim powrocie gminy do Winnicy.
Ołeksandr Fedoryszen, 9 października 2025 r.
Leave a Reply