Tomaszpol, Ojczenaszówka, Krzyżopol… o południowo-wschodnich krańcach Podola 115 lat wstecz

Kościół w Tomaszpolu. Źródło: https://www.photoukraine.com

Tomaszpol – miasteczko przy ujściu Томaszpolki do Rusawy, pow. jampolski, położone 40 wiorst od Jampola a 17 od drogi żelaznej w Wapniarce.

Niewiadomo przez kogo miasteczko zostało założone. Było zburzone przez Tatarów. Należało do Zamoyskich, Koniecpolskich, Potockich, potem do Róży br. Branickiej, następnie Lubomirskich, w końcu ks. Dołgorukowa, od którego nabył Bekers.

Ma 4 przedmieścia: Jaryszówkę, Księdzówkę, Tomaszpólkę i Wygodę, 581 domów mieszkalnych, 4829 mieszkańców (3476 Żydów).

Posiada: 2 cerkwie (pw. Wniebowzięcia, wzniesiona w 1830 r., z 2240 parafianami i pw. Św. Trójcy, na przedmieściu wzniesiona w 1806 r., z 1229 parafianami), kośoiół katolicki parafialny, synagogę, cztery domy modlitwy żydowskie, zarzad okręgu policyjnego dla gmin: Tomaszówka, Klembówka, Komargród i Tymanówka, zarzad gminny, szkołę wiejska (od 1879 r.), oddział pocztowy, aptekę, 60 sklepów i fabrykę cukru, założona w 1873 r., z 16 dyfuzorami, 10 maszynami parowymi, przerabiającą przeszło 100000 berkowców buraków, gorzelnię, założona w 1837 r., z aparatem Pistoryusza, produkującą do 2000000 lt. spirytusu.

Targi odbywają się co drugą niedzielę. W pobliżu Tomaszpola znajdują się pieczary.

Kościół parafialny pw. Matki Boskiej Szkaplerznej, z muru wzniesiony w 1812 r. kosztem hrabiego Potockiego, na miejsce zrujnowanego drewnianego z 1769 r. Kaplice w Horyszkówce i Wierzbowej. Parafia katolicka, dekanatu jampolskiego, ma 3052 dusz (w 1888 r.). Oprócz Tomaszpola z przedmieściami należą do niej miasteczka: Horyszkówka, Komargród, Markówka, Tymanówka i wsie: Aleksandrówka, Antonówka, Antopol, Bujałówka, Capówka, Drańka, Eljaszówka, Elżbietówka, Fedorka, Foluszówka, Hołorusawa, Ihnatków, Izabelina, Jurkówka, Kiczman, Kiślickie, Kołodenka, Krasnohórka, Krzyżopol, Lipówka Tomaszpolska i Tymanowiecka, Ludwinówka, Odaje, Ojczenaszówka, Pałanka, Pieńkówka, Filipy, Rakowa, Rusawa Wielka i Mała, Rusawka, Rożniatówka, Sawczyna, Siedliszcze, Stanisławówka, Stefanówka, Świnna Krzywda, Teklówka, Widła, Wierzbowa, Zahale folwark i Żołoby.
Gmina składa się z 12 okręgów (starostw) wiejskich: Tomaszpol, Aleksandrówka, Hołorusawa, Ihnatków, Jurkówka, Pieńkówka, Rakówka, Rusawa Mała i Wielka, Stanisławówka i Widła, ma 16839 mk. (wszystkich stanów).

Do miasta należą przysiółki: Kwaczkówka i Łudwinówka.

Słowo Polskie na podstawie Słownika geograficznego Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, 05.08.17 r.