Jeszcze za czasów wczesnego średniowiecza w okolicach Rowu (tak kiedyś nazywał się Bar) znajdowały się osiedla. Podole, zarówno jak i Wołyń, już na przełomie IX i X wieków stało się częścią Księstwa Kijowskiego. Po jego decentralizacji (1132 r.) ziemie te znalazły się w składzie księstwa halicko-wołyńskiego. W ХXІІ-XIV wieku na terenach Podola zaczęły się pojawiać polscy urzędnicy, a z nimi także księża kościoła rzymskokatolickiego. Mamy tego dowody w liście z 1351 roku, w którym polski król Kazimierz III pisze do Papieża Klemensa V o zdobyciu Podola i o tym, jak jeden z księży Rusi wraz ze swoim ludem przyjął wiarę katolicką.
Ukraiński historyk Michał Gruszewski w księdze „Starostwo Barskie” pisze, że już w roku 1401 miejscowość Rów była zasiedlona. Zachowała się „gramota” litewskiego króla Świdrygiełły, wydana w 1401 roku, na której postawił swój podpis Albert Rowski, rządzący wówczas Rowem. W 1443 roku Rów należał do szlachcica Stogniewa Reja. Wśród właścicieli ziemi wspomina się miejscowe rody szlacheckie: Gałuzinieckich, Wołkowińskich, Jałtuchowskich, Wasiutyńskich, Szelichowksich, Radziejewskich, Mitkowskich, potomkowie których wciąż mieszkają obecnie w Barze i jego okolicach.
Miasteczko jednak, położone na Szlaku Kuczmańskim, zostało całkowicie zniszczone w 1452 roku przez Tatarów. Samego starostę zaś wraz z rodziną i większością ludności zabrano do niewoli. Wtedy większość mieszkańców uciekła i osiedliła się w pobliskich Zińkowie i Jałtuszkowie. W 1456 roku polski król Kazimierz IV Jagiellończyk pozwolił wojewodzie Andrzejowi Odrowążowi na wykupienie Rowu z Jałtuszkowem, Iwanowcami oraz innymi wsiami od krewnych Reja.
Nową nazwę Bar dla miasta zaproponowała małżonka Zygmunta I, królowa Bona Sforza. Kupiła te ziemie od Odrowąża w 1537 roku za pieniądze z jej własnego posagu. Spodobało się jej położenie Rowu, przypomniało się również rodzinną miejscowość we Włoszech. Królowa zauważyła, że miejscowość ta nie może nazywać się „Bari”, ponieważ taka może na całym świecie być tylko jedna – we Włoszech i dlatego będzie się nazywała „Bar”. Królowa Bona rozkazała, żeby miasto przenieść na drugi brzeg rzeki, w to miejsce, które z trzech stron otaczała rzeka. W celu wsparcia rozbudowy i zasiedlenia miasta gramotą z dnia 24 listopada 1537 roku królowa uwolniła wszystkich, którzy osiedlili się w Barze, od podatków starościńskich i królewskich. Dzięki temu Bar staje się znaczącym miastem handlowym i kulturowym, a zamek Barski, wzniesiony pod kierownictwem Alberta Starzechowskigo w latach 1538-1540, stał się potężną twierdzą, która broniła miasta przed tatarskimi najazdami.
Pierwotnie zamek przeważnie był drewniany. Mury i budynki wybudowano z bierwion. Drewna w okolicach nie brakowało. Mury były podwójne – między nimi wsypywano ziemię. Zamek miał 5 drewnianych dwukondygnacyjnych wież. Główna wieża mieściła bramę, nad nią była kaplica, na samej górze – dzwon. Na wieży umieszczono miedzianą tablicę z napisem w języku łacińskim o tym, jak Bona Sforza troszczy się o Bar i dba i zamek: «Bona Sphorcia Arragoniae, regina Poloniae, magna Dux Lithuanie, Barig. Princeps Rossani, Rusiae, Prussiae, Masoviae ect. Regionem hfnc, srebro incursu hostium vastatam, planeg. Desertam introductis habitaloribus excoluit, arcem et oppidum condidit, progue regions consuetudine, moenibus lighe munivit, nomen ex appelatione urbis suae Baren. Imponens A.D. 1537, per seren. Sigismundum I regem Poloniae, conjugem suum, pace et otio oblato, terries reddita» – napis ten nad główną bramą Bara znaczy: „Bona Sforza d’Aragona, Królowa Polski, Wielka Księżna Litewska, Księżna Bari, Właścicielka Rusi, Prusów, Mazowsza i innych ziem. Roku Pańskiego 1537, a czasów najjaśniejszego polskiego króla Zygmunda I, swego męża, zasiedliła tę krainę, całkiem spustoszoną z powodu częstych najazdów wrogów, wprowadziwszy do niej mieszkańców oraz założyła miasto i twierdzę, umocniwszy ją zgodnie z miejscowym zwyczajem drewnianymi murami i w ten sposób darując pokój okolicznym ziemiom, a nazwę temu miastu dała na pamiątkę swojego rodzinnego miasta Bari”.
Dzięki zasługom Bony, Bar w roku 1546 został centrum „starostwa”, do którego należało 30 wsi. Królowa podzieliła miasto na trzy części: Górny Bar, który mieścił się na lewym brzegu rzeki, zamieszkiwany przez mieszkańców dawnego Rowu; Ruski Bar – znajdujący się pod murami wybudowanej fortecy oraz Polski Bar – który znajdował się w centrum miasta i był otoczony murem obronnym. Trzecią część miasta nazywano Polskim Barem ze względu na to, że mieszkali tam przeważnie Polacy, którzy osiedlili się na tych terenach. A dzięki murom obronnym, założonym przez królową, mieszkańcy wiele razy bronili się przez Tatarami, którzy dość często próbowali zdobyć miasto, czego czasami dokonywali pomyślnie, na przykład w XVI wieku w latach.: 1558, 1562, 1567 і 1569.
W XVI – XVIII w. miasto Bar było bardzo znane w Europie Wschodniej z powodu swego statusu królewskiego i magdeburskiego, ze względu na zamek i fortyfikacje, położenie oraz znaczenie jako ośrodku rzemiosła i handlu. Miasto niejednokrotnie trafiało do opisów zagranicznych podróżników tamtych czasów. W przeciągu XVI – XVIII w. miasto było centrum administracyjnym starostwa barskiego województwa podolskiego, „żelazną tarczą” południowej granicy Rzeczypospolitej w XVI w. oraz cytadelą na pograniczu Wschodniego i Zachodniego Podola.
Sergiusz Nawrocki, opracowanie Irena Rudnicka, 02.08.15 r.
