3 maja 1791 roku w Warszawie zapanowała euforia. Uchwalono Konstytucje 3 Maja. Upadająca Rzeczpospolita dążyła do naprawy wadliwie funkcjonującego państwa. Zniesiono liberum veto, nadano prawa polityczne mieszczanom, a chłopów wzięto w pod ochronę państwa. Rok później prorosyjsko nastawieni Stanisław Szczęsny Potocki, Seweryn Rzewuski i Franciszek Ksawery Branicki zawarli z Rosją pakt, skierowany przeciwko Konstytucji i rzekomemu łamaniu ich praw. Weszli do historii jako najwięksi zdrajcy Polski w historii jej dziejów i bezpośrednio przyczynili się do zniknięcia Rzeczpospolitej z mapy świata.
Warto wiedzieć iż kresowa magnateria z Podola i Kijowszczyzny podjęła współpracę z Katarzyną II pod hasłem obrony zagrożonej wolności. Zawiązali za zgodą Rosji konfederację przeciw Konstytucji 3 Maja w miejscowości Targowica, niedaleko Humania.
Zawiązanie konfederacji targowickiej było pochodną niezadowolenia prorosyjskiego obozu magnackiego – członków sejmowego ugrupowania tzw. Pieczeniarzy – z reform Sejmu Czteroletniego, a w szczególności wyrazem sprzeciwu wobec porządkowi ustrojowemu, który zapanował w Rzeczpospolitej po uchwaleniu 3 maja 1791 r. konstytucji. Formalnie zrzucała ona protektorat rosyjski nad Polską, zmniejszała wpływy polityczne magnaterii na zarząd kraju, znosiła instrukcje poselskie, konfederacje i liberum veto.
„Akt konfederacji generalnej koronnej, która ze względu na miejsce powstania równie dobrze mogłaby nosić miano petersburskiej, unieważniał uchwały Sejmu Wielkiego i przywracał stare prawa kardynalne. Władze konfederackie, powołując się na gwarancje, zwróciły się formalnie o pomoc do Katarzyny II” – pisał Aleksander Czaja.
Po uchwaleniu konstytucji w kraju zapanowała powszechna euforia, która udzieliła się także królowi Stanisławowi Augustowi. Po zawarciu rozejmu z Prusami sprawiło, że w Polsce nie dopuszczano do wiadomości, że reformy mające na celu uzdrowienie państwa mogą zostać anulowane. Możliwości rosyjskiej inwazji na Polskę nie brano pod uwagę nawet po zawarciu na początku 1791 rozejmu między Rosją i Turcją .
Pół roku po uchwaleniu Konstytucji Trzeciomajowej grupa magnatów, przebywających wowczas poza granicami Polski na czele z Stanisławem Szczęsnym Potockim i Sewerynem Rzewuskim (obydwa mocno związani z terenami leżącymi obecnie w granicach Ukrainy) rozpoczęła przygotowania do zawiązania spisku przeciwko Konstytucji.
Pierwszym sprzeciwem magnatów polskich wobec Konstytucji 3 Maja stało się zawiązanie 27 kwietnia 1792 r. konfederacji generalnej koronnej. Porozumienie podpisano w rosyjskim Petersburgu.
Byli to:
generał artylerii koronnej Stanisław Szczęsny Potocki,
hetman wielki koronny Franciszek Ksawery Branicki,
hetman polny koronny Seweryn Rzewuski,
kasztelan przemyski ks. Antoni Czetweryński,
kawaler orderów Jerzy Wielhorski,
chorąży bracławski Adam Moszczeński,
chorąży czerwonogrodzki Antoni Złotnicki,
podczaszy włodzimierski Jan Zagórski,
wojski wschowski Jan Suchorzewski,
łowczy czernichowski Franciszek Hulewicz,
pułkownik buławy polnej koronnej Michał Kobyłecki
wojewodzic podolski Jan Świejkowski.
Marszałkiem konfederacji został Stanisław Szczęsny Potocki z Tulczyna, władzę nad wojskiem sprawowali Branicki z Białej Cerkwi pod Kijowem i Rzewuski (Podole centralne i zachodnie).
Sam akt konfederacji zredagował rosyjski generał Wasilij Popow, współpracownik ks. Grigorija Potiomkina.
W dokumencie Rosję określono jako „naród sąsiedni przyjazny i sprzymierzony”, a „w Polsce nie szanuje się wolności i praw szlacheckich”.
18 maja 1792 r. 100-tysięczne wojsko rosyjskie wkroczyło do Polski. Od południa zaatakował korpus dowodzony przez gen. Michaiła Kachowskiego, od północnego wschodu siły pod komendą gen. Michaiła Krieczetnikowa.
Pod względem liczebności wojsko polskie, które broniło Konstytucji 3 Maja znacznie ustępowało armii rosyjskiej. Liczyło ok. 60 tysięcy, naczelnym dowódcą był Stanisław August; frontem ukraińskim dowodził książe Józef Poniatowski. wojskami na Litwie ks. Ludwik Wirtemberski, który później zdradził Polskę na rzecz współpracy z targowiczanami.
Symboliczne jest to iż w dniu, w którym Rosjanie przekroczyli granice Rzeczypospolitej, ambasador rosyjski Jakow Bułhakow wręczył w Warszawie list obwieszczajączy interwencję, którą określono mianem „przyjacielskiej, sąsiedzkiej pomocy” prowadzącej do obrony wolności i przywrócenia legalnej władzy w Polsce. Czy nie przypomina to sytuacji z 2014 roku na Ukrainie kiedy Rosja wkroczyła na jej teren pod hasłami przywrócenia „legalnej władzy” po ucieczce Wiktora Janukowycza do Rosji?
Do większych bitew Polaków z Rosjanami doszło pod Mirem i pod Zieleńcami. W lipcu Polacy stoczyli z ponad czterokrotnie większymi siłami rosyjskimi ciężki, nierozstrzygnięty bój pod Dubienką. W walkach wsławił się bohater amerykańskiej wojny o niepodległość Tadeusz Kościuszko.
Król Stanisław August uznał dalszy opór za bezcelowy i 23 lipca przedstawił rosyjskie ultimatum na naradzie Straży Praw (rządu) zwołanej na Zamku Królewskim. Za jego przyjęciem opowiedziało się siedem osób. Pięciu uczestników zebrania, w tym m.in. marszałek sejmu Stanisław Małachowski i Kazimierz Nestor Sapieha głosowało za kontynuowaniem wojny.
Przyjmując rosyjską obietnicę o zachowaniu przez Rosję integralności terytorialnej Rzeczpospolitej król zadecydował o zakończeniu działań zbrojnych, zgłaszając akces do konfederacji.
W wyrazie sprzeciwu wobec jego decyzji wielu polskich dowódców, w tym ks. Józef Poniatowski i Tadeusz Kościuszko podało się do dymisji. Kraj opuściło spore grono przedstawicieli polskich elit, m.in. marszałek sejmu Stanisław Małachowski oraz marszałek wielki litewski Ignacy Potocki.
Dla zwolenników Konstytucji 3 Maja konfederacja targowicka stała się symbolem zdrady narodowej. W 1794 roku wyrokiem insurekcji kościuszkowskiej wielu przywódców Targowicy skazano na śmierć i zniesławienie. Na tych, których nie udało się schwytać, m.in. na Stanisławie Potockim, Sewerynie Rzewuskim i Franciszku Branickim, wykonano wyrok in effigie.
Informacja. Głównym autorem tekstu Konstytucji 3 maja był król Stanisław August Poniatowski , istotny wkład w jej spisanie mieli też Ignacy Potocki, Hugo Kołłątaj oraz sekretarz królewski Scipione Piattoli . Według Ignacego Potockiego i Hugo Kołłątaja Konstytucja 3 maja była „ostatnią wolą i testamentem gasnącej Ojczyzny”
Słowo Polskie, fot. Paweł Ajdacki, krajoznawca otwocki, 4 maja 2025 r.
Leave a Reply