Seria wydawnicza „Polska i Ukraina w latach trzydziestych-czterdziestych XX wieku. Nieznane dokumenty z archiwów służb specjalnych” została zapoczątkowana przez Służbę Bezpieczeństwa Ukrainy, MSWiA RP i Instytut Pamięci Narodowej – Komisję Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu w 1996 roku w ramach dwustronnej umowy o współpracy pomiędzy Ukrainą a Polską. Obecnie jest to największy pod względem ilości opublikowanych zbiorów dokumentów archiwalnych oraz najbardziej długotrwały projekt na przestrzeni postsowieckiej.
Już ukazało się osiem tomów z tej serii. W języku angielskim pojawił się tom o Wielkim Głodzie – „Poland and Ukraine in the 1930’s – 1940’s. Unknown Documents from the Archives of the Secret Services. Holodomor” oraz oddzielny tom „Poland and Ukraine in the 30’s-40’s of the XXth Century. Documents from Archives of Secret Services”, zawierający najciekawsze dokumenty ze wszystkich poprzednich tomów. Każda z książek rozpoczyna się z artykułu, który charakteryzuje stan opracowania problemu, istniejące punkty widzenia, aspekty, potrzebujące dalszego opracowania, zasady doboru dokumentów i materiałów, które się w nim ukazały. Po artykule wprowadzającym zamieszczone są odtajnione dokumenty, niepublikowane wcześniej dokumenty z polskich i ukraińskich archiwów.
Wszystkie tomy zawierają odpowiedni układ informacyjny, komentarze, indeks imienny i geograficzny.
1. Polska i Ukraina w latach trzydziestych-czterdziestych XX wieku. Nieznane dokumenty z archiwów służb specjalnych. Tom 1. Polskie podziemie 1939-1941. Część 1. Lwów-Kołomyja-Stryj-Złoczów / Państwowe archiwum Służby Bezpieczeństwa Ukrainy; Archiwum Ministerstwa Spraw Wewnętrznych i Administracji Rzeczypospolitej Polskiej; – Warszawa-Kijów, 1998 – 1040 s.
W tomie umieszczono kilka komunikatów komisarza ludowego spraw wewnętrznych USRR Iwana Sierowa do moskiewskiej administracji o walce z „polskim podziemiem nacjonalistycznym” oraz dokumenty z 10 archiwalnych spraw karnych, wytoczonych przez NKWD przeciwko działaczom podziemia – generałowi Mariuszowi Zaruskiemu, poetce i pisarce Beacie Obertyińskiej, przewodniczącym Okręgu Związku Zbrojnej Walki we Lwowie i in.
Elektroniczna wersja książki. Cz.1, Elektroniczna wersja książki. Cz.2
2. Polska i Ukraina w latach trzydziestych-czterdziestych XX wieku. Nieznane dokumenty z archiwów służb specjalnych. Tom 2. Przesiedlenie Polaków i Ukraińców. 1944-1946 / Państwowe archiwum Służby Bezpieczeństwa Ukrainy; Archiwum Ministerstwa Spraw Wewnętrznych i Administracji Rzeczypospolitej Polskiej; – Warszawa-Kijów,2000 – 1008 s.
9 września 1944 roku w Lublinie między Rządem Ukraińskiej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej i Polskim Komitetem Wyzwolenia Narodowego została zawarta umowa o ewakuacji obywateli polskich z terytorium USRR. i ludności ukraińskiej z terytorium Polski. 184 dokumenty, opublikowane na kartach tomu, ujawniają rolę służb specjalnych w realizacji podjętych przez ówczesnych kierowników państwowo-politycznych decyzji, sprzeciw Polaków i Ukraińców przeciwko przesiedleniu oraz dynamikę wzajemnych przesiedleń, pokazują tragedię losów ludzi po obu stronach granicy.
Elektroniczna wersja książki. Cz.1, Elektroniczna wersja książki. Cz.2
3. Polska i Ukraina w latach trzydziestych-czterdziestych XX wieku. Nieznane dokumenty z archiwów służb specjalnych. Tom 3. Polskie podziemie 1939-1941. Część 2. Od Pokucia do Wołynia / Państwowe archiwum Służby Bezpieczeństwa Ukrainy; Archiwum Ministerstwa Spraw Wewnętrznych i Administracji Rzeczypospolitej Polskiej; Instytut Pamięci Narodowej – Komisja Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu; – Kijów-Warszawa, 2004. Ks. 1 – 656 s.; Ks. 2 – 792 s. Ciągiem dalszym 1. tomu serii wydawniczej stał się tom 3. W dwóch jego księgach zostały opublikowane komunikaty specjalne przewodniczących NKWD USRR, protokoły przesłuchań aresztowanych, w tym ze sprawy aresztowanego w marcu 1940 roku komendanta Związku Zbrojnej Walki generała Michała Tokarzewskiego-Karaszewicza. Dokumenty odsłaniają proces likwidacji przez NKWD polskiego podziemia na terenie przedwojennego województwa Wołyńskiego, Lwowskiego, Stanisławskiego i Tarnopolskiego. Po praz pierwszy w nauce historycznej ukazują się informacje o komunikacji przez kuriera polskiego Związku Zbrojnej Walki z bazami podziemnymi w Budapeszcie i Bukareszcie.
4. Polska i Ukraina w latach trzydziestych-czterdziestych XX wieku. Nieznane dokumenty z archiwów służb specjalnych. Tom 4. Polacy i Ukraińcy pomiędzy dwoma systemami totalitarnymi. 1942-1945 / Państwowe archiwum Służby Bezpieczeństwa Ukrainy; Archiwum Ministerstwa Spraw Wewnętrznych i Administracji Rzeczypospolitej Polskiej; Instytut Pamięci Narodowej – Komisja Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu; Instytut Badań Politycznych i Narodowościowych Narodowej Akademii Nauk Ukrainy; – Warszawa-Kijów, 2005. Ks. 1 – 876 s.; Ks. 2 – 622 s.
W dwóch księgach tomu ujawnia się tragiczne wydarzenia na Wołyniu i we Wschodniej Galicji w latach 1943-1944. W trakcie opracowania tomu zespół twórców dołożył starań w zakresie poszukiwania dokumentów archiwalnych, dotyczących historii podziemia ukraińskiego i polskiego, Ukraińskiej Armii Powstańczej oraz Armii Krajowej, innych formacji zbrojnych, a także działalności niemieckiej władzy okupacyjnej, radzieckich urzędów bezpieczeństwa państwowego w czasach drugiej wojny światowej.
Elektroniczna wersja książki. Cz.1, Elektroniczna wersja książki. Cz.2
5. Polska i Ukraina w latach trzydziestych-czterdziestych XX wieku. Nieznane dokumenty z archiwów służb specjalnych. Tom 5. Akcja Wisła / Państwowe archiwum Służby Bezpieczeństwa Ukrainy; Archiwum Ministerstwa Spraw Wewnętrznych i Administracji Rzeczypospolitej Polskiej; Instytut Pamięci Narodowej – Komisja Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu; Instytut Badań Politycznych i Narodowościowych Narodowej Akademii Nauk Ukrainy; – Warszawa-Kijów, 2006. – 832 s.
Zamieszczone w tomie dokumenty pozwalają przede wszystkim zrozumieć przebieg przygotowań i cel akcji Wisła. W projekcie tej akcji, która pierwotnie nosiła kryptonim Wschód, było zaznaczono: „Zadanie: rozwiązać ostatecznie problem ukraiński w Polsce”. „Równocześnie z akcją wysiedlania ma być przeprowadzona akcja ofensywnego zwalczania band UPA, które po ukończeniu ewakuacji muszą być bezwzględnie wytępione”.
Elektroniczna wersja książki. Cz.1, Ilustracje
6. Polska i Ukraina w latach trzydziestych-czterdziestych XX wieku. Nieznane dokumenty z archiwów służb specjalnych. Tom 6. Operacja Sejm 1944-1946 / Wydzielone Archiwum państwowe Służby Bezpieczeństwa Ukrainy; Ministerstwo Spraw Wewnętrznych i Administracji Rzeczypospolitej Polskiej; Instytut Pamięci Narodowej – Komisja Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu; Instytut Badań Politycznych i Narodowościowych Narodowej Akademii Nauk Ukrainy; – Warszawa-Kijów, 2007. – 1353 s.
W tomie opublikowano dokumenty, dotyczące operacji Sejm, powołanej w celu zniszczenia struktur Armii Krajowej i Delegatury Rządu RP. Na Ukrainie trwała w latach 1944-1945. Zamieszczone dokumenty wskazują na cel, przebieg przygotowań oraz początek operacji, a także ujawniają, w jaki sposób urzędy NKWD i KGB realizowały akcje przeciwko polskiemu podziemiu oraz opowiadają o ostatniej fazie operacji Sejm.
7. Polska i Ukraina w latach trzydziestych-czterdziestych XX wieku. Nieznane dokumenty z archiwów służb specjalnych. Tom 7. Wielki Głód na Ukrainie 1932-1933 / Wydzielone Archiwum państwowe Służby Bezpieczeństwa Ukrainy; Ministerstwo Spraw Wewnętrznych i Administracji Rzeczypospolitej Polskiej; Instytut Pamięci Narodowej – Komisja Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu; Instytut Badań Politycznych i Narodowościowych Narodowej Akademii Nauk Ukrainy; – Warszawa-Kijów, 2008. – 1205 s.
Wydawnictwo zawiera 230 dokumentów, które w większości nie były wcześniej opublikowane, z Wydzielonego Archiwum Służby Bezpieczeństwa Ukrainy, Centralnego Archiwum Wojskowego w Warszawie, archiwów regionalnych – materiały radzieckich urzędów bezpieczeństwa, polskiego wywiadu, dyplomatów, policji i administracji, dotyczące sytuacji na Ukrainie w tragicznych latach 1932-1933 – okresie Wielkiego Głodu na Ukrainie oraz głodu w ZSRR.
8. Poland and Ukraine in the 1930’s – 1940’s. Unknown Documents from the Archives of the Secret Services. Holodomor. The Great Famine in Ukraine 1932–1933. / The Institute of National Remembrance – Commission of the Prosecution of Crimes against the Polish Nation, Ministry of Interior and Administration, Republic of Poland, The Security Service of Ukraine Branch State Archives, Institute of Political and Ethno-National Studies at the National Academy of Sciences of Ukraine; – Warsaw–Kiev, 2009. – 648 p.
Wersja anglojęzyczna księgi Wielki Głód na Ukrainie 1932-1933, która ukazała się w ramach wspólnej serii ukraińsko-polskiej Polska i Ukraina w latach trzydziestych-czterdziestych XX wieku. Wydawnictwo, które niesie społeczności światowej prawdę o Głodzie na Ukrainie, zawiera odtajnione dokumenty z archiwów służb specjalnych, uporządkowane przez fachowców Służby Bezpieczeństwa Ukrainy i Instytutu Pamięci Narodowej Rzeczypospolitej Polskiej.
9. Polska i Ukraina w latach trzydziestych-czterdziestych XX wieku. Nieznane dokumenty z archiwów służb specjalnych. Tom 8. Wielki terror: polska operacja 1937-1938 / Wydzielone Archiwum państwowe Służby Bezpieczeństwa Ukrainy; Instytut Pamięci Narodowej – Komisja Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu; Instytut Badań Politycznych i Narodowościowych Narodowej Akademii Nauk Ukrainy; – Warszawa-Kijów, 2010. – Ks. 1. 1037 s.; Kś. 2. – 946 s.
Zawarte w ósmym tomie dokumenty świadczą o tym, że przeprowadzane w latach 1935-1938 pod kierunkiem komisarzy ludowych spraw wewnętrznych Ukrainy Wszewłoga Balickiego, Izraela Leplewskiego oraz Aleksandra Uspienskiego antypolskie akcje faktycznie zmieniły się w czystkę etniczną. Źródła archiwalne udowodniają, że nie było żadnej sfery życia społecznego, w której by aparat bezpieczeństwa państwowego nie poszukiwał „polskich szpiegów” lub agentów, tam zaś, gdzie brakowało rzeczywistych wrogów, ich stwarzano sztucznie.
Elektroniczna wersja książki. Cz.1, Elektroniczna wersja książki. Cz.2
10. Poland and Ukraine in the 1930’s and 1940’s. Documents from the Archives of the Secret Services. / The Institute of National Remembrance – Commission of the Prosecution of Crimes against the Polish Nation, The Security Service of Ukraine Branch State Archives, Institute of Political and Ethno-National Studies at the National Academy of Sciences of Ukraine; – Łódź–Warsaw–Kiev, 2009. – 815 p.
Ten anglojęzyczny zbiór zawiera najciekawsze dokumenty poprzednich tomów serii Polska i Ukraina w latach trzydziestych-czterdziestych XX wieku. Nieznane dokumenty z archiwów służb specjalnych. Wydawnictwo ukazało się w ramach wspólnego projektu Służby Bezpieczeństwa Ukrainy i Ministerstwa Spraw Wewnętrznych i Administracji RP, później – Instytutu Pamięci Narodowej – Komisji Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu, podjętego jeszcze w 1996 roku w ramach dwustronnej współpracy pomiędzy Ukrainą a Polską.
Są to dokumenty o Wielkim Głodzie na Ukrainie w latach 1932-1933; o polskiej operacji w latach 1937-1938 jako części składowej „wielkiego terroru” na Ukrainie; o działalności polskiego podziemia na Ukrainie Zachodniej, która stała się częścią ZSRR, w latach 1939-1941 oraz na Wołyniu i Pokuciu; o Tragedii Wołyńskiej 1943 r.; o przesiedleniu Ukraińców i Polaków w latach 1944-1946; o akcji Wisła, 1947 r., skierowanej na wymuszone wysiedlenie Ukraińców z tzw. Zakerzonia (Chełmszczyzny, Podlasia, Nadsania, Łemkowszczyzny); o operacji Sejm w latach 1944-1946, skierowanej na wytępienie struktur polskiego podziemia.
Na podstawie informacji ssu.gov.ua, opracowanie Irena Rudnicka
