Przed rokiem 1793 Żytomierz należał do miast wojewódzkich Polski, stanowiąc od 1696 roku centrum województwa kijowskiego. Od tego czasu zaczyna się szybki rozwój małego wówczas miasteczka.
Wielkie znaczenie dla rozwoju Żytomierza miało przeniesienie do tego miasta w 1686 roku katedry biskupstwa kijowskiego Kościoła rzymsko-katolickiego. To spowodowało znaczne ożywienie budownictwa w mieście – powstawały nowe kościoły, klasztory, budynek kurii, rozpoczęła się budowa katedry.
Po okupacji Żytomierza przez Rosję, w 1804 roku, rosyjski car Aleksandr I ogłosił Żytomierz stolicą guberni wołyńskiej.
Wybitni przedstawiciele kultury polskiej zrobili znaczący wkład w kulturalne życie kraju – Antoni Pietkiewicz (Adam Pług ), Apollo Korzeniowski, Aleksandr Groza, Karol Kaczkowski, Józef Ignacy Kraszewski… Ostatni doprowadził do budowy w mieście nowego teatru (1861 r.). To właśnie Kraszewski jako pierwszy nazwał Żytomierz „stolicą Polaków na Ukrainie”.
Przeprowadzony w 1884 roku spis ludności w mocarstwie rosyjskim, w którym po raz pierwszy brano pod uwagę czynnik narodowy, ujawnił że mieszkało w tym okresie w powiecie żytomierskim ok. 40 tysięcy Polaków, stanowiących 13,9% wszystkich mieszkańców regionu. To był największy wskaźnik dla całej guberni. Mimo że spis prowadzono 100 lat po oddzieleniu Wołynia od Polski, można stwierdzać że żytomierscy Polacy zachowali swoją tożsamość narodową.
To krótkie wprowadzenie pomaga zrozumieć, dlaczego żytomierski cmentarz Polacy i Ukraińcy nazywają „polskim”. Ta nekropolia w pewnym stopniu odzwierciedla historię całego miasta i jego mieszkańców.
Żytomierszczyzna oddzielona została od Polski w okresie wpływów okresu oświecenia w Europie, gdy miejskie cmentarze likwidowano, natomiast zakładano nowe nekropolie z dala od granic miasta.
Działkę dla nowego cmentarza w Żytomierzu kupiono w roku 1799 na terytorium Nowej Rudni w odległości około 2 km na południe od centrum miasta.
Tak opisuje ten cmentarz Józef Ignacy Kraszewski: „Nad brzegami Kamionki wybrano miejsce na cmentarz katolicki, rozrzucony w lasku na pagórkach, które tworzą smutny ale niezwykle magiczny obraz. W środku, na najwyższym grzbiecie góry stoi kościół, dach i ściany którego wznoszą się ponad gęstą masą drzew. Wspaniałe i skromne krypty, rozrzucone na obszernej przestrzeni tego pola martwych, wśród którego gdzie nie gdzie rozkwitnie dziki kwiat ręką żywego smutku sadzony”.
Ciekawe opisy cmentarza znajdujemy w dziełach autobiograficznych W. Korolenki „Dzieci podziemia”, „Historia moich współczesnych ” (prawdopodobnie chodzi o katakumby, znajdujące się pod kaplicą Sw. Stanisława; według zeznań naocznych świadków, przy budowie znajdowali liczne szczątki nieznanych grobów) i w znalezionym planie cmentarza 1888 roku, znajdującym się w specjalnych funduszach biblioteki ukraińskiego parlamentu (wcześniej biblioteki Akademii Nauk USSR w Kijowie).
W dniu dzisiejszym polski cmentarz w Żytomierzu jest jedną z najstarszych nekropolii na Ukrainie, dzieląc tą szczytną pozycję ze słynnym cmentarzem Łyczakowskim we Lwowie.
Lidia Kyłymczuk na podstawie www.theology.in.ua, 06.04.17 r.
