Klasztor rzymskokatolicki w Tepliku na Podolu. Ufundowany przez Potockich
Poza rodzinnym majątkiem w Stawiszczach do ważniejszych dóbr należących w drugiej połowie XIX w. do rodziny Branickich zaliczyć można także majątki na terenie powiatu wasylkowskiego. Przykładowo w Białej Cerkwi znajdowała się założona w 1853 r. przez Stanisława Lilpopa fabryka narzędzi rolniczych, fabryka świec stearynowych oraz garbarnia.
Z kolei we wsiach Jeziorna, Kożanka, Siniawa oraz Szamrajówka Braniccy założyli przede wszystkim cukrownie.
Braniccy posiadali też majątki w innych powiatach guberni kijowskiej i podolskiej. W powiecie zwinogródzkim była to miejscowość Olszanka, z fabryką piasku i rafinerią, a w powiecie kaniowskim wieś Rozmarynówka, gdzie w 1858 r. zbudowano fabrykę cukru, która przerabiała na cukier 180 000 berkowców buraków.
W powiecie jampolskim Róża hr. Branicka (1881–1953), córka Władysława, posiadała miasteczko Tomaszpol. W 1837 r. zbudowano tam gorzelnię z aparatem Pistoriusza, produkującą do 2 000 000 stopni
spirytusu rocznie, natomiast w 1873 r. założono akcyjną fabrykę cukru z 16 dyfuzorami i 10 maszynami parowymi, przerabiającą przeszło 100 000 berkowców buraków. Wreszcie część miejscowości na terenie powiatu mohylowskiego należała do Julii z Potockich hr. Władysławowej Branickiej. Zaliczały się do
nich m. in. Sosnówka, z założoną w 1857 r. przez ks. Sanguszków fabryką cukru, posiadającą 10 dyfuzorów i przerabiającą do 100 000 berkowców buraków rocznie oraz Szarogród, gdzie sytuowały się gorzelnia, cegielnia, browar, trzy młyny oraz dwie garbarnie.
Istotny udział w industrializacji Ukrainy miała także rodzina Potockich. Zofia Potocka z Branickich (1790–1879) wniosła w posagu swojemu mężowi, Arturowi Potockiemu, klucze Olchowiec i Bużanka (powiat zwinogródzki) wartości 5 000 000 złp. Po śmierci męża w 1832 r. sama zajęła się zarządem całego majątku. W obu jej rodzinnych dobrach znajdowały się zakłady produkcyjne: w Olchowcu fabryka cukru z 1843 r., a w Bużance założona w 1851 r. cukrownia produkująca 77 000 pudów mączki cukrowej rocznie, murowana gorzelnia oraz cegielnia.
Pierwszy ordynat łańcucki, Alfred Potocki (1786–1862) oraz jego syn, Alfred II Potocki (1822–1889), byli właścicielami dóbr i zakładów przemysłowych w Galicji i na Ukrainie. Zwłaszcza drugi z nich był znaczącym organizatorem przemysłu rolniczego w Galicji (m. in. cukrownia, fabryka rosolisów [nalewek] i garbarnia w Łańcucie) oraz na Ukrainie (np. cukrownia w Uładówce w powiecie winnickim). W Uładówce znajdowały się aż dwa towarzystwa akcyjne: cukrowniane i gorzelniane. Fabrykę piasku cukrowego założyli Potoccy w 1860 r. Miała ona 21 dyfuzorów mieszczących 2336 wiader.
Fabryka ta zatrudniała ok. 300 ludzi. Posiadana przez Potockich rafineria cukru zatrudniała zaś 100 ludzi i wyrabiała do 40 000 pudów rafinady rocznie. Przy cukrowni znajdowała się stacja meteorologiczna. Natomiast gorzelnia z trzema aparatami Pistoriusza oraz aparatem destylacyjnym Savalle’a założona była w 1865 r. i posiadała 15 kadzi o pojemności 30 000 wiader, 10 kadzi drożdżowych o objętości 1700 wiader i jedną na zacier z drożdży o pojemności 900 wiader.
Ponadto posiadana przez Potockich destylarnia wódek miała aparat rektyfikacyjny do oczyszczania spirytusu z przyrządem Savalle’a, dwa aparaty destylacyjne do wyrobu esencji i sześć filtrów węglowych. Łącznie obie te fabryki produkowały do 18 000 000 stopni spirytusu rocznie. W miejscowości mieściły się także: młyn parowy, produkujący 25 000 pudów mąki pszennej o rocznej wartości 60 000 rbs, fabryka drożdży, zatrudniająca 14 ludzi, oraz cegielnia, dająca zatrudnienie 25 osobom. Jednak nie tylko męscy przedstawiciele łańcuckiej linii Potockich gospodarowali w majątkach na Ukrainie. Maria z Sanguszków Potocka, żona hr. Alfreda Potockiego, była m. in. właścicielką miejscowości Satanów (pow. proskurowski), gdzie znajdowały się dwa młyny, browar, gorzelnia, garbarnia i cegielnia.
Również potomkowie Stanisława Szczęsnego Potockiego byli właścicielami części majątków w guberniach kijowskiej i podolskiej. Jarosław Potocki (1784–1838) posiadał w powiecie hajsyńskim wieś Mohylna, gdzie w 1859 r. wybudowano fabrykę cukru. Bolesław Potocki (1805–1896) był zaś od 1822 r. posiadaczem majątków w powiecie bracławskim (Niemirów i Bohopol). Należała do niego także wieś Szamrajówka w powiecie bałckim, gdzie znajdowała się fabryka mączki cukrowej oraz gorzelnia, która w 1886/1887 r. wyprodukowała 6 042 420 stopni spirytusu. W należącym do niego Niemirowie znajdowały się zaś: zatrudniająca 26 ludzi gorzelnia parowa z aparaturą Blumontala, browar i cegielnia. Mieściła się tu także fabryka świec łojowych, a od 1863 r. fabryka tytoniu, zatrudniająca 20 ludzi i wytwarzająca rocznie 233 000 papierosów oraz cygar. Z kolei córka Bolesława Potockiego, Maria z Potockich Stroganowa (1839–1882), od 1869 r. stała się właścicielką dóbr Tulczyn (powiat bracławski), które kupiła od Mikołaja Potockiego. W Tulczynie znajdowały się przede wszystkim: browar, fabryka mydła, dwie garbarnie, dwie fabryki tytoniu, dwie fabryki powozów oraz dwa młyny.
Wnuczka Stanisława Szczęsnego Potockiego, hr. Aleksandra Potocka z Potockich (1818–1892), właścicielka Wilanowa i żona Augusta Potockiego, aż do śmierci kierowała gospodarką swoich dóbr. W posiadanym przez siebie Tepliku (powiat hajsyński) zarządzała trzema młynami, dwiema garbarniami, fabryką świec i fabryką drożdży. W należącej do niej Sobolówce (powiat hajsyński) znajdowały się z kolei trzy młyny oraz założona w 1867 r. cukrownia spółkowa, mająca 11 dyfuzorów i 12 maszyn parowych i zatrudniająca 400 robotników.
W 1886/1887 r. fabryka ta przerobiła 196 299 berkowców buraków i wyprodukowała 60 018 pudów piasku oraz 114 633 pudy rafinady. Całą utworzoną przez siebie ordynację Teplicką hr. Aleksandra Potocka przekazała po śmierci swemu bratankowi, hr. Konstantemu Potockiemu z Peczar.
Wreszcie wspomnieć należy również o urodzonym w Łańcucie hr. Adamie Potockim (1822–1872), mężu Katarzyny Branickiej i jedynym spadkobiercy wielomilionowej fortuny. Poza tym, iż zajmował się on polityką, był także właścicielem licznych dóbr i wielu zakładów przemysłowych. W swoich majątkach w Królestwie Polskim, na Ukrainie i Galicji czynił spore inwestycje oraz zakładał młyny parowe, browary, papiernie, cukrownie i rafinerie.
Część I
Słowo Polskie za: Aleksandra Anusik, UŁ, „Rola ziemiaństwa polskiego w industrializacji Ukrainy w drugiej połowie XIX wieku”, 27 grudnia 2020 r.
Leave a Reply