Po Potockich w okolicy Humania do dziś pozostał cudowny park zwany Zofijówką. Zbudowany na przełomie XVIII i XIX wieku stanowi nawet dziś dzieło godne podziwu. A co dopiero wtedy? Stanisław Potocki herbu Pilawa tak pokochał swoją żonę Zofię, że wyłożył ogromną kwotę na park o charakterze krajobrazowym położony – ponad 15 mln ówczesnych złotych. Z całego świata zwozili tu drzewka, które wysadzali pod kierownictwem inżyniera wojskowego Ludwika Metzella. Imię parku Zofijówka otrzymała nawet jedna z planet w kosmosie. W 1985 roku naukowcy zdecydowali się nazwać tak planetę nr 2259.
Zofijówka, to tylko niewielki wątek historii rodu Potockich, który jest wpleciony w historię ziem Polski i Ukrainy. Wojewodowie kijowscy, bełscy, haliccy, generałowie i politycy, pisarze i podróżnicy, dyplomaci i urzędnicy. Trzy gałęzi tego rodu setki lat byli obecni w każdym wydarzeniu, odbywającym się między Kijowem a Warszawą: hetmańska (srebrna Pilawa), prymasowska (złota Pilawa) i wielkopolska (żelazna Pilawa). Przedstawicielami rodu byli patrioci i zdrajcy, osoby wywierające decydujący wpływ na los Rzeczypospolitej. Ignacy Potocki zasłynął jako współtwórca Konstytucji 3 maja, i razem z bratem Stanisławem stali na czele antyrosyjskich sił. W innym obozie zaś znajdował się inny Potocki – Stanisław, właściciel Zofijówki, przebywając na czele konfederacji targowickiej.
Za protoplastę rodu jest uważany Jakub Potocki (1481-1551), sprawujące urzędy królewskie w Galicji i mieszkający we Lwowie. Jednak, korzenie tego rodu sięgają dalej w wiekach i w pierwszych wzmiankach pojawiają się z informacjami o herbie Piława.
Założycielem rodu miał być rycerz Żyrosław z Potoka. Miejsce lokacji miejscowości do dziś jest tematem sprzeczki historyków. Znajdował się gdzieś na szlaku z Węgier do Polski. Pod ten opis pasuje kilka Potoków, i w każdym mieszkali Potoccy. Kiedy Bolesław Kędzierzawy zorganizował wyprawę przeciwko Prusom, Żyrosław dołączył do wojska. Pod czas bitwy miał zabić nieznanego z imienia wodza nieprzyjaciół, co zadecydowało o losie bitwy i ucieczce Prusów. W 1166 roku książę Bolesław nadał jemu herb, nazwany Pilawą i nawiązujący do miejsca bitwy. Historykom znane opisu klejnotu z lat 1387, 1388, 1389. Wyglądał on wtedy nieco inaczej: na tarczy znajdował się srebrną literę Z i półtrzecia krzyża w polu błękitnym. Dzisiejszy znany nam wygląd herbu ukształtował się w końcu XIV wieku.
W Herbarzu Józefa Szymańskiego (s. 219) znajdujemy legendę herbową o początkach Pilawitów, dawnym rodzie szlacheckim:
„Żyrosław pierwszy tego herbu autor, zaraz z najmłodszych lat, i krew świeżą i życie własne, na obronę ojczyzny wyniósł w pole. (…). Działo się to (…) roku Pańskiego 1166. (…) w tej okazji, dzielność Żyrosława najznaczniej się przed wszystkimi popisała. W samej albowiem potyczce przez środek wojska nieprzyjacielskiego przebiwszy się, herszta rebelii z konia zwalił, i z życia wyzuł. Dosyć było do zwycięstwa Polakom; swawolne kupy głowę straciwszy, w rozsypkę poszły (…), Pruska ziemia shołdowana, Chrystusa za Boga, Polaków za panów przyznała. Kazimierz Sprawiedliwy, następca Bolesława [Krzywoustego], żeby tak znamienita cnota bez nagrody nie obeschła, jak tylko na tronie polskim osiadł, zaraz Żyrosława, tym, jak opisany, klejnotem nadał”.
Opis herbu to: w polu błękitnym – półtrzecia krzyża srebrnego bez prawego dolnego ramienia, czyli słup dwa razy i pół przekrzyżowany. Nad hełmem w koronie – pięć piór strusich.
Wydarzenia mające miejsce w legendzie odbyły się koło miasteczka znanego dziś jako Bałtyjsk. Znajduje się one w obwodzie kaliningradzkim. Dawna nazwa miasta Pilawa lub Piława zachowała się także w języku niemieckim – Pilau.
Bartosz Paprocki w „Herbach rycerstwa polskiego” przekazuje nam, że Żyrosław otrzymał herb od Kazimierza Sprawiedliwego i była to odmiana herbu Prus. Wspomina, że pierwszy Piławita założył aż 27 rodów, wśród których byli i Potoccy.
Herbem Piława pieczętowały się nie tylko znane i sławne rody szlacheckie, ale i miejscowości. W Polsce to – Pilawa i gminy Krzeszowice oraz Miasto i Gmina Nałęczów, zaś na Kresach Wschodnich tych miejscowości jest więcej: Sokołówka, Monasterzyska, Jabłonów, Buczacz, Kozowa, Peczeniżyn, Tłuste, Suchostaw, Tyśmienica, Bodzanów, Złotniki, Stanisławów, Brody, Krystynopol, Czerwonogród, Horodenka.
Jan Matkowski, 22.12.15 r.
