Pieczęcie jako źródło poznania historii kościołów chrześcijańskich w Ukrainie

Pieczątki kościoła w Chmielniku oraz Brahiłowie z wizerunkiem Świętej Trójcy (datowane XIX wiek- początek XX). Źródło: Vitaliy Perkun

Czy zdajemy sobie sprawę z tego, o czym nam mogą powiedzieć takie niekonwencjonalne zabytki przeszłości jak pieczęcie kościelne?

W niewielkich wymiarach (często 2 lub 3 cm) pola napieczętnego przedstawia się informacja, która opowiedzieć nam bardzo dużo. Naprzykład, imię patrona pod wyzwaniem którego został wyświęcony ten lub inny kościół. Zazwyczaj w tradycji rzymsko- i greckokatolickiej właśnie obrazy świętych opiekunów zostawały wyrzeźbione na farnych sigillach (od łac. sigillum – pieczęć).

Czasem obraz patronów zastępuje jego charakterystyczny symbol lub znak. Tak, obraz Matki Boskiej może być przekazany poprzez monogram MARIA, kompozycja Świętej Trójcy – Okiem Opatrzności w trójkącie, Zbawiciel – znakiem Krzyża.

Ikonografii pieczęci towarzyszą inskrypcje, tzn legendy. Wyjaśniają one komu pieczęć należy (parafii, klasztoru, dziekanowi etc). Także mogą wskazywać rok powstania tłoku pieczęci, albo rok założenia kościoła.

Takie dane są ważne wtedy, kiedy czasem brakuje źródeł pisemnych lub drukowanych dla wyjaśnienia pewnych kart z historii kościoła. Np, zdarza się, że na pieczęci widzimy “innego” świętego, nie tego, pod wyzwaniem którego parafia jest znana. To daje nam informacje o tym, że w pewnym okresie kościół mógł być wyświęcony pod wyzwaniem innego sakralnego opiekuna. Także można rozważać w takich sytuacjach o fałszowaniu pieczęci.

Istotnym jest, w jakim języku są wyryte inskrypcje. Pod zaborami rosyjskimi kościoły katolickie posiadały pieczęcie z legendami łacińskimi, polskimi i rosyjskimi. Ostatnie coraz bardziej dominowały po powstaniu styczniowym. Jak i rosyjski orzeł, który często zastępował sakralny obraz na pieczęciach: sporadycznie w pierwszej połowie XIX w., i coraz częściej od drugiej poł. XIX w. W takich przypadkach pieczęcie kościelne przedstawiają się już ważnymi źródłami dla zbadania politycznej historii.

Pieczęcie są także bardzo interesującymi zabytkami sztuki. Często były wykonywane na bardzo wysokim poziomie artystycznym, co świadczy o powstaniu odpowiednich środowisk złotników, faktycznie do dziś nie znanych.

Vitaliy Perkun, 8 października 2024 r.