Po ataku hitlerowców na ZSRS w 1941 roku dowództwo Związku Walki Zbrojnej (ZWZ) i Armii Krajowej podjęli działania wytyczone w kierunku rozbudowania swoich struktur na Kresach i stworzenia tutaj ruchu partyzanckiego. Wówczas generał Stefan Rowiecki, komendant główny AK, przypomniał sobie, że gdzieś w archiwum leży raport z maja 1941 roku majora Adama Remigiusza Grocholskiego, znanego w konspiracji jako „Brochwicz”, „Miś”, w którym był przedstawiony plan działania na wypadek wojny Hitlera ze Stalinem.
Adam Remigiusz Grocholski był uczestnikiem tzw. „bitwy pod Kockiem”. Była to ostatnia bitwa armii w okresie 02-06 września na Lubelszczyźnie polskiej regularnej armii we wrześniu 1939 roku z Niemcami. Dla Polaków skończyła się wygraną, jednak strategicznie armia została już rozbita. Grocholski ze swoim oddziałem nie złożył broni i założył na tych terenach jedną z pierwszych organizacji konspiracyjnych pod nazwą „Brochwicz”. Od końca września 1939 roku i do momentu podporządkowaniu tej organizacji ZWZ, wykonywał zadania rozpoznawcze i dywersyjne. Był to oficer z wielkim doświadczeniem walki z nieprzyjacielem.
Adam Remigiusz Grocholski urodził się 3 września 1888 roku w Strzyżawce pod Winnicą. Był najstarszym synem Tadeusza Grocholskiego herbu Syrokomla i starszym bratem skazanego na śmierć w 1947 roku żołnierza AK i podziemia Ksawerego Grocholskiego. Doświadczenie bojowe zdobył w czasie I wojny światowej, jako oficer do zadań specjalnych na Kaukazie. Po odzyskaniu niepodległości w 1918 roku, dołączył do Wojska Polskiego. Brał udział w wojnie polsko-bolszewickiej.
W czasie międzywojennym kontynuował służbę wojskową. W latach 20. opracował plan III Powstania na Śląsku. Dowodził cała operacją. Śląsk stał się częścią II Rzeczypospolitej. Od sierpnia 1926 pełnił funkcje adiutanta Ministra Spraw Wojskowych Józefa Piłsudskiego. Oprócz armii, interesował się sztuką i poezją. Malował obrazy i pisał wiersze, między innymi o Podolu.
Pod koniec lipca 1941 roku generał Rowiecki zaprosił do siebie szefa sztabu pułk. Tadeusza Pełczyńskiego, jednego z założycieli Tajnej Armii Polskiej majora Jana Włodarkiewicza oraz autora raportu nt. Działań podczas sowiecko-niemieckiej wojny Grocholskiego. Na spotkaniach omówiono zaproponowany plan odbudowy struktur konspiracyjnych na Kresach. Generał nadał operacji kryptonim „Wachlarz”. Głównymi celami działań zostały wyznaczone akcje dywersyjne na szlakach łączących front niemiecko-radziecki z zapleczem tyłowym oraz przygotowanie operacji „Osłona” która miała przygotować powstania zbrojne na wschodnich terenach. Powstanie powinno było wybuchnąć wraz z załamaniem się niemieckiej ofensywy.
Teren Kresów I RP został podzielony na pięć odcinków. Proponowany przez Grocholskiego plan „minimum” zakładał po wybuchu powstania, zniszczenie 45 mostów, w tym 15 o znaczeniu strategicznym. Dywersanci mieli wysadzić w powietrze cztery mosty na Dźwinie, jeden w miejscowości Jelec (odległość Dźwiny od Dniepru wynosi około 60 km), dziesięć mostów na Dnieprze, a także trzydzieści na drogach dojazdowych do nich po obu stronach. W razie powodzenia akcji, odziały zbrojne mieli kontynuować działalność i zrealizować plan „maksimum”: wysadzić lub spalić dodatkowo sto mostów na ośmiu trasach prowadzących ze wschodu na zachód oraz wzdłuż dwóch magistrali rokadowych. Oto wyznaczone poszczególne kierunki działań:
Patrole poszczególnych Odcinków miały operować na następujących kierunkach:
Odcinek I:
Lwów – Tarnopol – Płoskirów – Winnica – Żmerynka – Dniepropietrowsk
Odcinek II:
Równe – Zwiahel – Żytomierz – Kijów
Odcinek III:
Brześć – Pińsk – Dawidgródek – Mozyrz – Homel
Odcinek IV:
Lida – Mińsk – Borysów – Orsza
Odcinek V:
Wilno – Dyneburg – Połock
Dowódcą „Wachlarza” został mianowany Jan Włodarkiewicz, na jego zastępcę wyznaczono Adama Grocholskiego (pseudonimy „Doktor”, „Inżynier”, „Waligóra”). Pionem organizacji stali żołnierzy „Brochwicza” oraz oficerowie Tajnej Armii Polskiej. Na przełomie kwietnia-maja 1942 roku, wskutek nagłej śmierci dowódcy podpułkownika Włodarkiewicza we Lwowie, Grocholski zastąpił jego na stanowisku komendanta organizacji. Dowodził wszystkimi operacjami dywersyjnymi i zwiadowczymi na Kresach. Na początku 1943 roku członkowie „Wachlarza” zostały podporządkowani Kierownictwu Dywersji Komendy Głównej Armii Krajowej (Kedyw).
Jednym z największych sukcesów „Wachlarza” było zdobycie części niemieckiej rakiety V2. O wadze organizacji na wschodzie świadczy fakt, że połowa budżetu w 1942 roku, przeznaczonego na działania AK było przekazano właśnie na ich potrzeby. Adam hr. Grocholski po skończeniu swojej misji w tak ważnym odcinku polskiego podziemia, w czasie powstania warszawskiego został komendantem V Rejonu (Mokotów Dolny) w Warszawie. W 1944 roku odznaczono go Krzyżem Złotym Orderu Virtuti Militari. Zmarł w 1965 roku w Cannes.
Jan Matkowski, 01.08.15 r.
Obszar działania „Wachlarza”
