Stanisław Szczęsny Potocki herbu Pilawa urodził się w 1751 r. w Krystynopolu, niewielkim miasteczku w pobliżu Bełzca, w województwie lwowskim. Jego ojciec Franciszek Salezy był wojewodą kijowskim i równocześnie największym magnatem w Koronie. Cały po nim majątek odziedziczył jedyny syn Stanisław Szczęsny.
Młody Stanisław nie chodził do żadnych szkół, to do niego przychodzili guwernerzy, przy czym rozwijał się powoli, a uczył raczej źle. Historyk Jerzy Łojek charakteryzował go jako człowieka „mającego trudności z podejmowaniem decyzji” z „chwiejnym charakterem”.
Mając 18 lat, Stanisław Szczęsny Potocki ożenił się w tajemnicy z Gertrudą z Komorowskich, zubożałej rodziny szlacheckiej. Rodzice Szczęsnego uznali ślub za niedopuszczalny mezalians, i prawdopodobnie to oni wynajęli zbirów, którzy Gertrudę porwali i utopili w przerębli. Syn pogodził się ze swą tragedią i przeprosił ojca za mezalians.
Swą karierę publiczną Szczęsny rozpoczął w 1769 r., w czasie konfederacji barskiej, gdy został mianowany starostą powiatu bełskiego, obejmującego także Krystynopol. W 1773 r. po I. częściowym rozbiorze Rzeczpospolitej przez trzy ościenne mocarstwa: Rosję, Prusy i Austrię, Krystynopol znalazł się na terytorium Austrii, która zaanektowała całą Małopolskę i Galicję Wschodnią. W tymże 1772 r. zmarła też matka, a po kilku miesiącach również ojciec Szczęsnego, który w ten sposób stał się samodzielnym dziedzicem wszystkich posiadłości rodzinnych.
Wyjechał wówczas na pewien czas do Wiednia, w sprawach formalnego uregulowania swych praw do starostw, przyznanych przez króla (tzw. królewszczyzny), co dotyczyło m.in. starostwa Bełz i Humań na Ukrainie. Po powrocie, ożenił się w 1774 r. z Józefiną Amalią z Mniszchów, starego rodu magnackiego. Józefina była uzdolnioną malarką-amatorką i kolekcjonerką obrazów. Mieli potem jedenaścioro dzieci, ale tylko trojgu przypisuje się ojcostwo Stanisława Szczęsnego. Bardzo krótko mieszkali razem.
Szczęsny postanowił też wtedy przenieść się na Ukrainę, gdzie w województwie bracławskim znajdowały się największe jego posiadłości, obejmujące prawie połowę województwa z ćwierć miliona pańszczyźnianej ludności chłopskiej. Na swą nową siedzibę wybrał miasteczko Tulczyn na Podolu. Istniał tam stary drewniany dwór, który wyburzono, a na jego miejscu wybudowano okazały architektonicznie, dwupiętrowy pałac, ozdobiony od frontu 17 kolumnami. Budynek wyposażony został w okładziny marmurowe, luksusowe meble, olejne obrazy itp., na co Szczęsny nie szczędził pieniędzy, jako najbogatszy magnat w Koronie. W sąsiedztwie wzniesione zostały osiedla chłopskie, młyny, spichlerze zbożowe, kuźnie. Całość ukończona i oddana do użytku została w 1782 r. Wcześniej o rok Szczęsny sprzedał, znajdujący się w zaborze austriackim, Krystynopol wraz z przynależnymi dobrami, księciu Adamowi Ponińskiemu, który zobowiązał się spłacić ciążące na nim długi.
Król Stanisław August już od początków swego panowania, nękany przez opozycję szlachecką za wprowadzane reformy, starał się o pozyskanie poszczególnych magnatów, przez przyznawanie im wysokich stanowisk, szarż wojskowych, także odznaczeń. To też w 1782 r. Szczęsny Potocki, po powrocie z Wiednia, mianowany został wojewodą ruskim, zwłaszcza za swą orientację prorosyjską. Poniatowski bowiem był zwolennikiem sojuszniczych stosunków z Rosją, widząc zagrożenie ze strony Prus. Na sejmie 1782 roku Szczęsny wybrany został konsyliarzem Rady Nieustającej.
Faktycznie Szczęsny przez kilka lat był wiernym współpracownikiem króla, lecz od 1784 r, zaczął przechylać się na stronę magnackiej opozycji antykrólewskiej. Zaś w 1788 r. w ogóle zrzekł się stanowiska wojewody, w zamian zakupując szarżę generała artylerii koronnej (1788-1792), któremu podlegały twierdze w Rzeczpospolitej, mimo ze na sztuce artyleryjskiej zupełnie się nie znał. Wcześniej był chorążym wielkim koronnym (1774-1780), a następnie generał-lejtnantem wojsk koronnych (1784-1792), dowodząc Dywizją Bracławską i Podolską (Kijowską). W latach 1785-1789 był wielkim mistrzem loży Wielkiego Wschodu Królestwa Polskiego i Wielkiego Księstwa Litewskiego.
W dniu 7 października 1788 r. w Warszawie został zwołany Sejm, zwany później Wielkim, lub Czteroletnim, bowiem trwał do 29 maja 1792 r. Szczęsny Potocki brał w nim udział jako poseł z województwa bracławskiego. Zgłoszona był jego kandydatura na marszałka sejmu, lecz jej nie przyjął, a marszałkiem został Stanisław Małachowski, przedstawiciel postępowej magnaterii. Zamiarem króla Stanisława Augusta było przyjęcie przez sejm licznych zgłoszonych ustaw ustrojowych, których celem było wzmocnienie państwa. Lecz najwięcej posłów skupiło się w Stronnictwie Patriotycznym, opozycyjnym wobec króla, złożonym zarówno z konserwatywnych magnatów jak i części dotychczasowego obozu reformatorskiej „Familii”.
Wszystkie decyzje Sejmu były wymierzone w istniejący system protektoratu rosyjskiego nad Polską i starali się je blokować ambasador rosyjski Otto Stackelberg i grupa posłów, zorientowanych prorosyjsko, zwłaszcza Szczęsny Potocki, jako przywódca Stronnictwa Prorosyjskiego.
Potocki zdecydował się wówczas na opuszczenie sejmu i wyjazd z Warszawy. Przede wszystkim pojechał do Tulczyna, by dopilnować swych rozległych posiadłości na Ukrainie i zająć się swą rodziną, jaka w 1789 r. powiększyła się o dziesiąte dziecko.
Zaś po kilku miesiącach wyemigrował, wraz z całą swą rodzina, do Lwowa, który wtedy należał do Austrii, a następnie, w grudniu 1789 r., do Wiednia. Tam zakupił obszerny dom dla rodziny, sam odbywał wiele wyjazdów do państw niemieckich i do Paryża. Wszędzie nawiązywał kontakty z polskimi politykami na emigracji i prowadził dość szeroką działalność polityczną. W Paryżu w grudniu 1790 r. został przyjęty do klubu jakobinów jako członek zagraniczny, w związku z jego przynależnością do opozycji antykrólewskiej w Rzeczypospolitej polsko-litewskiej.
Kolejna część dziejów Stanisława Szczęsnego Potockiego ukaże się na portalu Słowo Polskie już niebawem.
Słowo Polskie, Binek Tadeusz, Winnica-Kraków, 15.03.16 r.
