W roku 2025 w kwietniu mija 105. rocznica desperackiej próby wychodźców z Galicji Wschodniej stawienia zbrojnego oporu władzom sowieckim na Podolu wschodnim.
W dniach 23-24 kwietnia 1920 r. w Winnicy rozegrała się ostatnia samodzielna bitwa byłych oddziałów Armii Galicyjskiej z bolszewikami. Warto wiedzieć że w lutym 1920 r. w czasie epidemii tyfusu armia galicyjska całkowicie utraciła zdolność bojową i została zmuszona do zawarcia sojuszu z bolszewikami. Od tego czasu nazywała się “Czerwono-Ukraińska Armia Galicyjska” (CzUGA). Jednak Galicjanie od razu nawiązali kontakty ze strukturami militarnymi i politycznymi Ukraińskiej Republiki Ludowej kierowanymi przez Symona Petlurę, więc kwestia oporu wobec bolszewików była tylko kwestią czasu.
Ideę powstania realizował były czetar z 9. Sotni Legionu Ukraińskich Strzelców Siczowych Osyp Gaczkiewicz. W koordynowaniu działań pomagali mu Mychajło Mychajłyk i kapral Stepan Chaburskij. Realizacja planu nastąpiła na początku kwietnia w związku z przygotowaniem sojuszu ukraińsko-polskiego do wspólnej walki z Rosją Sowiecką. Powstańcy w Winnicy otrzymali wsparcie brygad galicyjskich – 2. (z siedzibą we wsi Dyakiwce, w okolicach Litynia i 3. (zlokalizowanej na terenie miasta Jałtuszków, niedaleko Baru). Natomiast 1. brygada, która stacjonowała na obrzeżach Berdyczowa, zignorowała wezwanie do powstania. Biorąc pod uwagę duże oddalenie od miasta Winnicy i większą integrację ze strukturami Armii Czerwonej, realna pomoc nie nadeszła z ich strony.
Praktycznie cały ciężar walki spadł na żołnierzy w Winnicy, ilość których wraz z rezerwą podmiejską stanowiła około 800 osób. Siły „czerwonych” w Winnicy były nieco większe: gwardia dowództwa 45. Dywizji Strzelców, kursanci dywizyjnych kursów politycznych, funkcjonariusze trybunału wojskowego, pracownicy Komisji Nadzwyczajnej (CzK) oraz niewielka liczba bojowników z jednostek tylnych i pomocniczych.
Powstanie rozpoczęło się na terenie szpitala Pyrogowo, gdzie Galiczanie rozpoczęli ofensywę na dwa sposoby – przez środek miasta i wzdłuż dzisiejszej ulicy Koriatowiczów. Atak odbywał się pod osloną artylerii. Sawielij Borunin, świadek tych wydarzeń, zanotował, że „..szli w dwóch łańcuchach, jeden za drugim, po dziesięciu ludzi każdy. Uklękli, oddali salwę i szli dalej”.
Pierwszym obiektem ataku był bastion rządu bolszewickiego – budynek CzeKa – Czrezwiczajnej Komisji (obecnie szkoła muzyczna przy ul. Artynowa 21). Po jego zdobyciu likwidowano jego szefa i zastępcę oraz uwolniono 12 jeńców galicyjskich. W tym samym czasie opanowano Koszary Mazepińskie (przy dzisiejszej ul. Strzeleckiej). Pomimo mniejszych sił, początkowy sukces Galicjan ułatwiło samo zaskoczenie faktem powstania, które rozpoczęło się 23 kwietnia po południu. Siły wroga były zdezorganizowane i chaotycznie wycofywały się w kierunku stacji kolejowej. „Czerwoni” nie wiedzieli, kto dokonał ataku: podejrzewali, że do miasta wkroczyły regularne jednostki Armii URL pod dowództwem Jurija Tyutyunnika (były wówczas w Kampanii Zimowej), pozostałe zaś to oddziały rebeliantów Jakowa Szepela. Dlatego dowództwo 45. Dywizji Strzelców pod dowództwem Jony Jakira zdecydowało się na ucieczkę.
Nie udało się jednak wykorzystać sytuacji w pełnym stopniu: w niektórych częściach miasta utworzyły się grupy oporu, które nie pozwoliły Galicjanom ruszyć w stronę winnickiego Zamościa i zająć dworzec kolejowy, a pomoc niestety nie nadeszła. W tym samym czasie bolszewicy otrzymali koleją świeże siły i już w nocy 24 kwietnia przewaga była ostatecznie po stronie „czerwonych”. Galicjanie zorganizowali odwrót połączony z walką: część zginęła od kul wroga, część dostała się do niewoli, część poddała się nacierającym z innej strony oddziałom polskim.
Konsekwencje powstania były rozczarowujące: w mieście wybuchł „czerwony terror” z nową siłą przeciwko Galicjanom i ludności cywilnej, a nawet ci, którzy nie wspierali powstania, zostali represjonowani. Dramat tych wydarzeń dodaje fakt, że 25 kwietnia rozpoczęła się masowa ofensywa wojska polskiego, którego przednie oddziały pojawiły się w Winnicy 28 kwietnia. Wkrótce Winnica po raz trzeci musiała spełnić rolę stolicy Ukraińskiej Republiki Ludowej.
O. Fedoryszen, 29 kwietnia 2025 r.
Opis ilustracji: Gmach byłego CzeKa w Winnicy – obecnie szkoła muzyczna przy ul. Artynowa.
Leave a Reply